Վերջին օրերին Հայաստանի բազմաթիվ ԶԼՄ և սոցիալական ցանցեր բարձրացրել են Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի ժամանակ Ադրբեջանի կողմից արգելված ֆոսֆորային զինամթերքի օգտագործման թեման: Այս թեմայի զարգացմանը տանում են տարբեր ուղղություններ ՝ սկսած «համաշխարհային հանրությունը փակում է աչքերը «...» », մինչև պատերազմի մասնակիցին օգնելու կոչեր, որը «տուժել է այս զինամթերքի օգտագործումից և անցնում է բուժում»:

Փորձենք պարզել, թե որքանով են ճիշտ Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի ժամանակ Ադրբեջանի կողմից ֆոսֆորային զինամթերքների կիրառման մասին հայկական ԶԼՄ և սոցիալական ցանցերի հայտարարությունները:

Սկսենք նրանից, որ հայկական կողմն առաջին անգամ հոկտեմբերի 30 - ին մեղադրեց ադրբեջանական զինուժին անտառները հրդեհելու համար ֆոսֆորային զինամթերք օգտագործելու մեջ, որտեղ « Լեռնային Ղարաբաղի խաղաղ բնակիչները թաքնվում են հրետակոծություններից »: Հայաստանի մարդու իրավունքների պաշտպան Արման Թաթոյանը ֆեյսբուքյան իր էջում տեսանյութ է տեղադրել ՝ որպես ապացույց Ղարաբաղի անտառները ֆոսֆորային արկերով գնդակոծելու մասին: Ավելին, նոյեմբերի 3-ին, այսպես կոչված, «Լեռնային Ղարաբաղի արտակարգ իրավիճակների ծառայությունը» հրապարակեց մի լուսանկար, որում, իբր, ցուցադրվում էին Ադրբեջանի կողմից օգտագործված կասետային ֆոսֆորային զինամթերքներ: Ինչպես տեսնում եք, լուսանկարում պատկերված է թեքված քիթով արկի նմանվող առարկա:

Ադրբեջանական կողմն իր հերթին հայտարարեց, որ Հայաստանն ինքն է օգտագործում սպիտակ ֆոսֆորով պատյաններ: Ադրբեջանը հայտարարեց, որ հայ զինվորականները ֆոսֆորային զինամթերքներ են օգտագործում Շուշայի և Թոփխանայի անտառների այրման համար: Ականազերծման ադրբեջանական գործակալությունը (ANAMA) հաստատել է, որ նոյեմբերի 2-ին Թարթառի շրջանի Սահլաբադ գյուղը գնդակոծվել է ֆոսֆորով լցված արկերով:

Նոյեմբերի 3-ին Ադրբեջանի նախագահի օգնական Հիքմեթ Հաջիևը Twitter-ի իր էջում գրել է հայերի կողմից Թարթառի բնակիչների դեմ ֆոսֆորի արկերի օգտագործման մասին:​ «Քաղաքացիական անձիկ կամ քաղաքացիական օբյեկտների, ինչպես նաև անտառների կամ բուսականության այլ տեսակների վրա հարձակումը, օգտագործելով սպիտակ ֆոսֆոր պարունակող արկեր, արգելվում է III արձանագրությամբ ՝ 1980 թվականի ՄԱԿ -ի որոշ սովորական ավանդական զենքերի կոնվենցիայի հրահրող զենքի օգտագործման արգելման կամ սահմանափակման վերաբերյալ» - նշել է Հիքմեթ Հաջիևը:

Բայց հակառակորդ կողմերից ո՞րը կարող էր նման զինամթերքներ օգտագործել և ի՞նչ նպատակով:

Նոյեմբերի 13-ին Digital Forensic Research Lab, DFRLab ((Ատլանտյան խորհրդի հետազոտական ​​ծրագիր. Հյուսիսատլանտյան դաշինքի կազմակերպության (ՆԱՏՕ) ամերիկյան վերլուծական կենտրոն)) պորտալում ներկայացվել է ուսումնասիրություն ՝ հիմնված Ղարաբաղում անտառային հրդեհների արբանյակային լուսանկարների և հայկական աղբյուրների զեկույցների վրա ՝ ադրբեջանական զինված ուժերի կողմից «սպիտակ ֆոսֆոր պարունակող զինամթերքի» ենթադրյալ օգտագործման վերաբերյալ:

Հետազոտության հեղինակները ներկայացրել են հայկական կողմի հրապարակած տեսանյութեր, որոնցում կարելի է տեսնել անտառածածկ տարածքի վրա գիշերային երկնքում ցրված վայրում ընկած կրակի շերտեր և բոցերի ու ծխի մեջ պարուրված ծառեր: Հետազոտության մեջ նաև նշվում է, որ դրանցից ոչ մեկը չի արձանագրում իրադարձություններ բնակեցված տարածքում: Հետազոտության հեղինակները նշում են, որ այդ զինամթերքի օգտագործման նպատակը ոչ թե քաղաքացիական բնակչությունն էր, այլ անտառները:

«Արբանյակային լուսանկարները հաստատում են, որ Հայաստանի կողմից վերահսկվող տարածքում խոշոր անտառները մեծ վնասներ են կրել հրդեհների պատճառով» - ասում են Թվային դատաբժշկական լաբորատորիայի փորձագետները:

Ըստ հետազոտողների ՝ դժվար է ֆոսֆորային զինամթերքի օգտագործումը հաստատել բացառապես բաց աղբյուրների տրամադրած տեսողական նշաններով:

Հետազոտության հեղինակները ձեռնպահ մնացին պատասխանատվության առարկայի ուղղակի նշումից: Նրանք չբացահայտեցին կոնկրետ տեսակի (ֆոսֆորային) զենքի օգտագործումը ՝ իրենց եզրակացություններն ուղեկցելով այս տեսակի բացատրություններով ՝ «ինչպես հաղորդվում է», «կարծես», «նման է», «ենթադրաբար» և այլն:

Չկա թե՛ առաջին, թե՛ երկրորդ Ղարաբաղյան պատերազմների ընթացքում Ադրբեջանի կողմից ֆոսֆորային զինամթերքի օգտագործման ոչ մի ապացույց: Հայկական կողմը չկարողացավ հիմնավորել իր մեղադրանքները ապացույցներով: Հայաստանը նաև հերքեց իր ֆոսֆորի արկերի օգտագործումը Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազի ժամանակ:

Սակայն ազատագրված տարածքներում մնացած ապացույցներն այլ բան են վկայում:

Օրինակ, 2020 թվականի դեկտեմբերի 25-ին, սպիտակ ֆոսֆոր D-4 22 մմ տրամաչափի արկերը հայտնաբերվեցին Թարթառի շրջանի ազատագրված Սուգովուշան գյուղի նախկին հայկական փոստի տարածքում:

2021 թվականի հուլիսի 3-ից Ադրբեջանի ականազերծման գործողությունների գործակալությունը (ANAMA) սկսել է Ջեբրաիլի շրջանում զինամթերքի նախկին պահեստի չեզոքացման աշխատանքները:  Բաժնի մասնագետների կողմից իրականացվող մաքրման գործողությունների ընթացքում հայտնաբերվել է 157 չպայթած զինամթերք (ՊՊՄ), տարբեր տրամաչափի 1185 արկ, 5 կիլոգրամ պայթուցիկ նյութ (Տրոտիլ) և 17 ֆոսֆորային արկ `82 մմ ականանետի համար:

Ազատագրված տարածքներում պատերազմի օրերին հայկական կողմի կողմից օգտագործված ֆոսֆորի արկերի հայտնաբերման մասին տեղեկատվությունն ապացուցվում է նաև նրանով, որ Հայաստանն արգելված նյութեր է օգտագործել ինչպես Ղարաբաղյան առաջին պատերազմում, այնպես էլ 2016-ի ապրիլյան մարտերում:

2016 թվականի մայիսի 10-ին Ադրբեջանի Ականազերծման ազգային գործակալությունը (ANAMA) Թարթառի շրջանի Ասկիպարա գյուղի տարածքում հայտնաբերեց չպայթած ֆոսֆորային հրետանային արկ, որը ոչնչացվել էր մայիսի 11-ին գործակալության մասնագետների կողմից՝ Ադրբեջանում հավատարմագրված դեսպանությունների ռազմական կցորդների և ԵԱՀԿ գործող նախագահի անձնական ներկայացուցչի դաշտային օգնականների մասնակցությամբ: Հետաքննությամբ պարզվել է, որ Թարթառի շրջանի Ասկիպարա գյուղի տարածքում հայտնաբերված չպայթած զինամթերքը եղել է 122 մմ տրամաչափի D-4 տիպի թնդանոթից (ծխի արկ), որը պարունակում է 3,6 կգ P-4 (սպիտակ ֆոսֆորի քիմիական ծածկագիր):

Հայաստանի կողմից քիմիական զենքի կիրառման լուրջ հետաքննություն է անցկացրել լիտվացի ռազմական լրագրող, Ղարաբաղյան առաջին պատերազմի մասնակից Ռիկարդաս Լապայտիսը: Առաջնագծում գտնվելու ընթացքում նա ականատես է եղել բազմաթիվ սարսափելի փաստերի:

Եվ, վերջապես, եթե հայկական կողմը Երկրորդ Ղարաբաղյան պատերազմի ժամանակ անտառները հրդեհելու համար օգտագործել է ֆոսֆորային զինամթերք, ապա ի՞նչ նպատակով:

Այս պատերազմի ընթացքում ադրբեջանական բանակը բավականին ակտիվորեն կիրառել է անօդաչու թռչող սարքերի տարբեր մոդելներ, այդ իսկ պատճառով հայկական կողմը կրել է լուրջ կորուստներ:

Անտառների այրման մասին լուրերը սկսեցին տարածվել հոկտեմբերի 30-ից: Եվ մի քանի օր անց Ադրբեջանի զինված ուժերին հաջողվեց ամուր վերահսկողություն հաստատել Շուշա քաղաքի վրա և հարձակումը շարունակել մի քանի ուղղություններով, բայց արդեն քաղաքից դուրս:

Այսինքն, անտառները հրդեհելու համար ֆոսֆորային զինամթերքի օգտագործումը բխում էր հայ զինվորականների շահերից: Այսպիսով, նրանք փորձեցին, առաջին, անօդաչու թռչող սարքերի միջոցով միջամտել ադրբեջանական բանակի օդային հարվածների միջոցներին, և, երկրորդ, ադրբեջանական բանակի հարձակումը տեղակայել Շուշայի վրա: Պատահական չէ, որ անտառային հրդեհներ են նկատվել Շուշա քաղաքից հարավ և Խոջավենդ քաղաքից արևելք, որտեղ հայկական բանակը պաշտպանական մարտեր է մղել:

Հաշվի առնելով վերոգրյալը ՝ կարելի է եզրակացնել, որ հայկական աղբյուրների հայտարարությունները՝ Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի ընթացքում Ադրբեջանի կողմից արգելված ֆոսֆորային զինամթերքի օգտագործման վերաբերյալ, անհիմն մեղադրանքներ են: