Հայաստանը շատ մոտ է դեֆոլտին, քանի որ տնտեսությունը գոյություն ունի ի հաշիվ արտաքին պարտքի։ Այս մասին փետրվարի 11-ին լրագրողների հետ զրույցում ասել է Հայաստանի Հանրապետական կուսակցության ներկայացուցիչ, նախկին պատգամավոր Գագիկ Մինասյանը։ Նրա գնահատականներով՝ երկրի ներսում անհրաժեշտ միջոցներ չեն գոյանում, չկան ներդրումներ, չկա քաղաքական կայունություն։ Նա կարծում է, որ փոփոխությունների հասնելու միակ միջոցը Հայաստանի դավաճան իշխանության հեռացումն է, իսկ առանց դրա կոլապսն անխուսափելի է։
Faktyoxla Lab.-ը փորձել է պարզել, թե որքանով է Հայաստանը մոտ դեֆոլտին, և եթե այո, ապա արդյոք Հայաստանի ներկայիս իշխանության հեռանալը կշտկի իրավիճակը։
Սկսենք նրանից, որ ղարաբաղյան հակամարտությունը և ձգձգվող համաճարակը հանգեցրին նրան, որ Հայաստանը կորցրեց քաղաքական կայունությունը, կանխատեսելիությունը, արդյունքում՝ արևմտյան ներդրողները։ Դրանց հետևելով Հայաստանը կորցնում է նաև ռուս ներդրողները։ Իսկ սա արդեն ռեսուրսների սղություն է, ինչը մեծապես բարդացնում է ճգնաժամից դուրս գալու հնարավորությունը։
2021 թվականի վերջին Հայաստանի պետական պարտքը կազմել է 9 մլրդ 226 մլն ԱՄՆ դոլար՝ մեկ տարվա ընթացքում աճելով 1 մլրդ 257 մլն դոլարով կամ 15,8%-ով։ Ֆինանսների նախարարության վերջին տվյալներով՝ 2021 թվականին պետական պարտքն աճել է ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին պարտքի հաշվին։ Ընդ որում, ներքին պարտքն ավելի արագ է աճել, քան արտաքին պարտքը։ Այսպես, 2021 թվականի վերջի դրությամբ Հայաստանի արտաքին պարտքը, որի ճնշող մեծամասնությունը ձևավորվել է օտարերկրյա պետությունների և կազմակերպությունների վարկերի հաշվին, կազմել է 6 մլրդ 643 մլն, որը 583 մլն-ով կամ 9,6%-ով ավելի է, քան 2020 թվականը: Արտաքին պարտքի կառուցվածքում 6 մլրդ 185 մլն դոլարը կառավարության պարտքն է։ Տարվա ընթացքում այս գումարն աճել է 585 մլն-ով կամ 10,5%-ով։ Արտաքին պարտքի մի մասը՝ շուրջ 458 մլն դոլար, որը բաժին է ընկնում ՀՀ կենտրոնական բանկի բաժնեմասին, տարվա ընթացքում նվազել է 0,5%-ով։ 2021 թվականի վերջի դրությամբ ներքին պետական պարտքը կազմել է 2 մլրդ 583 մլն դոլար՝ 674 մլն դոլարով կամ 35,3 տոկոսով ավելի 2020 թվականի նույն ժամանակահատվածի համեմատ։ Ներքին պարտքը ձևավորվում է հիմնականում ռեզիդենտների կողմից պետական գանձապետական պարտատոմսերի գնման հաշվին։
Իսկապես, բյուջեով նախատեսված ծախսերի իրականացման համար ՀՀ կառավարությունը պարբերաբար պարտքեր է վերցնում օտարերկրյա պետություններից և կազմակերպություններից, սակայն հարկերը և մուտքային այլ գումարները բավարար չեն։ Պարբերաբար առաջացող սոցիալ-տնտեսական շոկային իրավիճակների արդյունքում պարտքերի ներգրավումն ավելի լայն շրջանակ է ստանում։ Այս առումով վերջին տասը տարիների ընթացքում Հայաստանի պետական պարտքը կրկնապատկվել է՝ մեծ բեռ դառնալով երկրի տնտեսության և քաղաքացիների համար։ Միաժամանակ, եթե վերջին տասը տարիների ընթացքում Հայաստանի Հանրապետության արտաքին պարտքն աճել է գրեթե երկու անգամ, ապա ներքին պարտքը՝ հինգ անգամ։
Բայց մի՞թե սրա մեղավորը մենակ Փաշինյանի իշխանությունն է։
Ըստ հայ փորձագետների՝ նախորդ կառավարությունը հայտարարել էր Հայաստանի պետական պարտքի կառուցվածքում ներքին պարտքի կշիռը ավելացնելու մտադրության մասին։ Այս միտումը առավել նկատելի է 2016 թվականից: Ըստ ԱՎԾ տվյալների՝ հանրապետության արտաքին պետական պարտքը 2016 թվականի օգոստոսի վերջին կազմել է 4 541,8 մլն դոլար՝ նախորդ ամսվա համեմատ ավելանալով 1%-ով կամ 48,8 մլն դոլարով։ Տարեսկզբի համեմատ արտաքին պարտքն աճել է 5.4%-ով կամ 232 մլն դոլարով։
Ֆինանսների նախարարության տվյալներով՝ 2012 թվականին ՀՀ պետական բյուջեից հատկացվել է 180․8 մլրդ դրամ՝ միայն պետական պարտքի տոկոսները մարելու համար։ Ընդհանուր գումարից 108,3 մլրդ-ն ուղղվել է ներքին պարտքի տոկոսների մարմանը, իսկ 72,5 մլրդ-ը՝ արտաքին պարտքի տոկոսների մարմանը։ Պարտքի տոկոսների համար հատկացված գումարը 16,1 մլրդ դրամով կամ 8․9%-ով ավելի է, քան 2020թ.։ Պետական պարտքի աճին զուգահեռ տարեցտարի աճում են նաև տոկոսները։ Մինչ օրս միայն պարտքի տոկոսներն են «խլում» բյուջեի ծախսերի մոտ 10%-ը։
2021 թվականի վերջի տվյալներով՝ կառավարության պարտքը կկազմի ՀՆԱ-ի 60․8 տոկոսը։ Եթե համեմատենք 2020 թվականի ցուցանիշի հետ՝ 63,5%, ապա դա 2,7%-ով պակաս է։ 2020 թվականից ՀՀ կառավարության պետական պարտքը հատել է «կարմիր գիծը», այսինքն՝ գերազանցել է ՀՆԱ-ի 60%-ը, ինչը նշանակում է հարկաբյուջետային քաղաքականության ոսկե կանոնի խախտում։ Ուստի 2021-2022 թվականների բյուջեն ծրագրելիս կառավարությունը պարտավորվել է աստիճանաբար նվազեցնել կառավարության պարտք-ՀՆԱ հարաբերակցությունը: Ակնկալվում է, որ 2022 թվականին այն կկազմի 60,2%։
Ըստ հայ փորձագետների, 2021 թվականը, չափազանց անկայուն է դարձել Հայաստանի տնտեսության համար: 2020 թվականին տեղի ունեցած ցնցումից և անկումից հետո երկրի տնտեսությունը սկսեց վերականգնվել համեստ տեմպերով։ Բայց ցածր աշխատավարձերն ու թանկացումները չէին կարող հանգեցնել մարդկանց բարեկեցության բարձրացման։ Ըստ ՀՀ վիճակագրական կոմիտեի տվյալների՝ 2021 թվականին, նախորդ տարվա համեմատ, Հայաստանի տնտեսական ակտիվության ինդեքսն (ՏԱՑ) աճել է 5.8%-ով։ Սա ավելի ցածր է, քան կառավարության ծրագրով նախատեսված ցուցանիշը, և շատ ավելի ցածր, քան Հայաստանի էկոնոմիկայի նախարարության կանխատեսած թվերը։ Բավականին համեստ վերականգնումը պայմանավորված է, մասնավորապես, շինարարության և արտաքին առևտրի ոլորտներում որոշակի ակտիվացումով։ Կառավարության 5-ամյա ծրագրի համաձայն՝ 2021 թվականին և հաջորդ չորս տարիներին իշխանությունները ակնկալում էին առնվազն 7 տոկոս տնտեսական աճ։ Ամենամեծ լավատեսությունը դրսևորեց էկոնոմիկայի նախարարության ղեկավար Վահան Քերոբյանը, ով իր հարցազրույցներում բազմիցս խոսել է երկնիշ տնտեսական աճի մասին։ Բայց 2022 թվականի հունվարին, երբ արդեն ակնհայտ էր, որ երկնիշ աճ չի լինի, նախարարն ասաց, որ իր հայտարարությունը, որ հրաժարական է տալիս, եթե խոստացված ցուցանիշը չկատարվի, կատակ է։ Իր հերթին ԿԲ-ն հայտարարեց իր տնտեսական աճի տեմպը՝ 4,2%։ Իրականում թե՛ կառավարությունը, թե՛ էկոնոմիկայի նախարարը, թե՛ Կենտրոնական բանկը սխալվել են իրենց կանխատեսումներում։
2020 թվականին գրանցված 7,5 տոկոս տնտեսական անկումից հետո 2021 թվականին գրանցված 5,8 տոկոս աճը ցույց տվեց, որ Հայաստանի տնտեսությունը դեռ չի վերականգնվել և ամբողջությամբ չի հաղթահարել 2020 թվականին ապրած ցնցումը։ Իսկ եթե տնտեսական ակտիվության ցուցանիշը չի համեմատվում զբաղվածության, գների աճի, աղքատության ցուցանիշների հետ, ապա սա ընդամենը դատարկ արհեստական թիվ է։ Պաշտոնական վիճակագրության համաձայն՝ 2021 թվականին Հայաստանում միջին աշխատավարձը կազմել է 204.048 դրամ, ինչը 7.6%-ով գերազանցել է նախորդ տարվա ցուցանիշը։ Մասնավորապես, պետական հատվածի աշխատողների միջին աշխատավարձը կազմել է 179.174 դրամ՝ աճելով 5.2%, մասնավոր հատվածում՝ համապատասխանաբար 215.674 դրամ և 8.4%։ Միաժամանակ, Հայաստանը, ինչպես ողջ աշխարհը, անցյալ տարի բարձր գնաճ է ապրել։ 2021 թվականին գյուղատնտեսության ոլորտը նախորդ տարվա համեմատ անկում է ապրել 1,1 տոկոսով։ Արդյունաբերական ծավալներն աճել են 3,3%-ով։ Ամենաբարձր աճի տեմպը գրանցվել է ծառայությունների ոլորտում՝ 7,8%։ Առևտրի ծավալներն աճել են 7,5%-ով, շինարարության ծավալները՝ 7,4%-ով։ Հայաստանում էներգետիկ ոլորտը նույնպես լճացում է ապրում՝ էլեկտրաէներգիայի արտադրության ծավալները նվազել են։ Նման իրավիճակ է նաև գյուղատնտեսության ոլորտում. Վիճակագրական կոմիտեի տվյալներով՝ 2021 թվականին Հայաստանից արտահանումն աճել է 19,1%-ով՝ կազմելով 3 մլրդ դոլար, իսկ ներմուծումն աճել է 16,9%-ով՝ կազմելով 5,3 մլրդ դոլար։
Հայ փորձագետները նշում են ներմուծման և արտահանման միջև մեծ անջրպետը։ Վճարային հաշվեկշռում առաջացող դեֆիցիտը կլանում է արժութային լուրջ ռեսուրսներ, ինչը հանգեցնում է արտաքին պարտքի ավելացման և փողի արժեքի բարձրացման։
Մինչդեռ այս տարվա փետրվարի սկզբին կառավարության նիստում վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարել է, որ 2021 թվականի դեկտեմբերին Հայաստանում գրանցվել է 659 471 աշխատատեղ, ինչը բացարձակ ռեկորդ է Երրորդ Հանրապետության պատմության մեջ։
"Երբեք Հայաստանի Հանրապետությունում այդքան աշխատատեղ չի եղել, որքան 2021 թվականի դեկտեմբերին։ 2020 թվականի դեկտեմբերի համեմատ աշխատատեղերի թիվը 2021 թվականին աճել է 37 629 - ով, 2019 թվականի համեմատ՝ 30 758 - ով, իսկ 2018 թվականի համեմատ՝ 70 977-ով: "2021-ի դեկտեմբերին միջին աշխատավարձը կազմել է 277 661 դրամ, ինչը 30 000 դրամով կամ 12% - ով ավելի է, քան 2020 թվի դեկտեմբերին, 43 000 դրամով կամ 18% - ով ավելի է, քան 2019 թվին, 54 000 դրամով կամ 24% - ով ավելի է, քան 2018 թվին ", - ասել է Փաշինյանը:
Վարչապետի խոսքով՝ 2021 թվականին աշխատող քաղաքացիներին վճարվել է 139 միլիարդ 600 միլիոն դրամի աշխատավարձ։ Սա 15,7 մլրդ-ով կամ 13%-ով ավելի է 2020թ.-ի համեմատ և 38,7 մլրդ-ով կամ 38%-ով ավելի, քան 2018 թվականին. «Բայց, ցավոք, պիտի ընդգծեմ, որ մենք չենք կարող ասել, որ այս թվային փոփոխությունները մեծացրել են մեր քաղաքացիների բարեկեցությունը, որովհետև 2021-ի ընթացքում մենք ունեցել ենք էական գնաճ, որը կազմում է 2021-ի դեկտեմբերին, 2020-ի համեմատ, 7,7 տոկոս. սա ավելին է, քան մենք նախատեսել էինք պետական բյուջեում: Մենք փորձում ենք միջոցներ ձեռնարկել այն զսպելու համար և հուսով ենք, որ այս տարի կկարողանանք թանկացումները հասցնել նախատեսված միջինին։ Եվ եթե սրան զուգահեռ մենք կարողանանք հասնել մեր սահմանած նշաձողին՝ 7 տոկոս տնտեսական աճ, ապա հուսով եմ, որ հնարավորություն կստանանք մտնել աճող բարգավաճման ռեժիմ»։ Փաշինյանի խոսքով, 2021 թվականին տնտեսական աճը կազմել է 5,8 տոկոս, ինչը ի սկզբանե նախատեսվածից ավելի է։
Եվ վերջապես՝ տրանսֆերների մասին: Ինչպես նշում են հայ փորձագետները, 2021 թվականին նրանց թիվը փոքր-ինչ նվազել է՝ կազմելով տարեկան 1 միլիարդ դոլարից պակաս։ Այստեղ Ռուսաստանին բաժին է ընկնում առյուծի բաժինը։ Ցուցանիշի նվազումը պայմանավորված է նրանով, որ միգրացիայի տեմպերն աճել են, իսկ աշխատանքային միգրանտների մեծ մասը չի վերադարձել Ռուսաստանից՝ ընտանիքները տեղափոխելով նաև այնտեղ։ Իհարկե, սա միջնաժամկետ հեռանկարում լուրջ խնդիրներ կստեղծի տնտեսության համար, որովհետևաշխատուժը հեռանում է Հայաստանից։
Հաշվի առնելով վերը նշվածը, կարելի է փաստել, որ Հայաստանի տնտեսությունը կարող է դուրս գալ ճգնաժամից միայն այն դեպքում, եթե երկիրը լուծի կոմունիկացիոն խնդիրները բոլոր հարեւան երկրների հետ։ Այս տեսանկյունից Հայաստանի համար սոցիալ-տնտեսական, աշխարհաքաղաքական և աշխարհառազմավարական շահաբաժինները կարող է ապահովել Զանգեզուրի միջանցքը, որը կընդլայնի երկրի կապերը Ռուսաստանի, Ադրբեջանի, Թուրքիայի և Իրանի հետ և դրական ազդեցություն կունենա նրա տնտեսության վրա։ Հակառակ դեպքում Հայաստանին աղետ է սպասվում։
