Ղազախական հայտնի հրատարակությունը հոդված է հրապարակել Հայաստանի մասին։ Հոդվածում տեղեկատվություն է տրվում, թե ինչով է հայտնի այս երկիրը. «Այստեղ գորգերը հյուսված են կրկնակի հայկական հանգույցներով։ Թելերը ներկելիս օգտագործում են միայն բնական ներկանյութեր՝ օրինակ՝ ընկույզի և նռան կեղև, գազար, թթի, ինդիգո, և չորս ֆիքսատոր, որպեսզի գորգերը լվանալիս գույները չխամրեն և չխառնվեն»։ «Հայկական գորգերի» մասին այս տեղեկությունը հրապարակմանը տվել է «Մեգերյան կարպետ» ընկերության արտադրության տնօրեն Լեոնիդ Անդրեասյանը։
Նա ասել է, որ բոլոր նախշերն ու զարդապատկերները որոշակի նշանակություն ունեն. «Չկան անիմաստ հայկական գորգեր: Ցուցասրահում կան հարյուրավոր ձեռագործ գորգեր, որոնք արտադրված են Հայաստանում։ Բոլորը, բացառությամբ մեկ տեսակի, վաճառվում են գործարանային գնով։ Այս տեսակի ընդամենը 100-ն է պատրաստվում և ներկայացվում մարդկանց, ովքեր մեծ ներդրում ունեն «Հայոց ցեղասպանության» ճանաչման գործում»,- գրում է ղազախական հրատարակությունը։
Faktyoxla Lab.-ը փորձել է պարզել, թե հայկական որ գորգերի մասին է նշված հրապարակման մեջ։
Սկսենք նրանից, որ Հայաստանում բազմիցս ասվել է, որ «հայկական գորգերը» զգալիորեն տարբերվում են այլ ազգերի գորգերից։
Հայրենական պատերազմից հետո Երևանում Ղարաբաղից, հատկապես Շուշայից հայերի կողմից գողացված գորգերի ցուցահանդեսի կազմակերպումը և՛ զարմացրեց, և՛ զայրացրեց գորգագետներին։ Ցուցահանդեսին ցուցադրվել է գողացված 160 գորգերից 71-ը։ Ազգագրագետ Վարդան Ասատրյանը պնդել է, որ Խորհրդային Միության տարիներին ադրբեջանցիները շրջում էին գյուղերում և հայերից գորգեր էին գնում. «Բոլորը դա գիտեին։ Երբեմն դա անում էին հայ վաճառականների միջոցով։ Ջնջելով պատմության ամենակարեւոր դրվագները՝ նրանք Ղարաբաղից խլեցին անգին գանձեր։ Ապացուցված փաստ է, որ գորգագործությունը բնորոշ է նստակյաց ժողովուրդներին, և քոչվորները երբեք դրանով չեն զբաղվել։ Ադրբեջանցիները վերցրել են այդ գորգերը և ցանկացել դրանք վերագրել իրենց պատմությանն ու մշակույթին»։
Սելջուկների գալուստով հայտնված «հայկական զարդապատկերները»
Այժմ մեր ուշադրությունն ուղղենք Երևանում ցուցադրված գորգերին։ Եթե ուշադրություն դարձնեք ցուցահանդեսի գորգերի լուսանկարներին, ապա կնկատեք, որ դրանք զարմանալիորեն նման են յուրաքանչյուր ադրբեջանական ընտանիքի տան գորգերին։ Գրեթե նույն նախշերը, զարդանախշերն ու մոտիվները։ Ադրբեջանական գորգերի խորհրդանիշները՝ ութանկյուն աստղ՝ մեդալիոնների վրա, ուղղանկյուն խաչ, «երեք աշխարհների» սխեման՝ աշխարհի թյուրքաշամանական լանդշաֆտը, «երազանքների ծառի» արխետիպը, սվաստիկան, S-աձև տարրերը։ Փորձագետների կարծիքով՝ այս խորհրդանիշները կարող էին հայտնվել միայն թուրք-ադրբեջանական միջավայրում, որտեղ պահպանվել են հին թյուրքական հավատալիքներն ու ժառանգությունը։
Հայերին վերագրվող բազմաթիվ զարդապատկերներ ի հայտ են եկել սելջուկների այս տարածաշրջան ժամանելուց հետո։ Սելջուկյան ցեղերի երթը Միջին Ասիայից դեպի Ադրբեջան, ապա՝ XI-XII դարերում՝ դեպի Փոքր Ասիա, հիշվում է նաև սելջուկյան հայտնի գորգերի պատրաստմամբ։ Նմանատիպ դեկորատիվ մոտիվները տարածվել են լայն տարածքում, և ստեղծվել են ժողովուրդների գենետիկական միասնությունն արտացոլող ընդհանուր գորգի ավանդույթներ, պատմական և մշակութային կապերը:
Սելջուկյան ոճով գործված ադրբեջանական գորգերի հորինվածքը բաղկացած է միջին մասում փոքր շեղանկյունից և խաչերի ծայրերում՝ կեռիկաձև տարրերից։ Այս մոտիվը Կենտրոնական Ասիայում կոչվում է «կայկալակ», Ադրբեջանում՝ «հին նախշ», իսկ խաչն ու շեղանկյունը հակասում են միմյանց թե՛ երկրաչափական հատկանիշներով, թե՛ իմաստով։ Խաչը կապված է երկնքի կրակի հետ և ցույց է տալիս նրա շարժումը դեպի անսահմանություն։ Այս խորհրդանիշը բնութագրվում է որպես աստվածային էներգիայի դրսևորում արտաքին աշխարհին: Հին թուրքերի միակ աստծու՝ Թենգրիի խորհրդանիշը մեկ թև խաչը թուրքերի մեջ հոգևոր աշխարհի ներդաշնակության մարմնացումն է։ Շեղանկյունը խորհրդանշում է սահմանների մի տեսակ արգելք, ներքուստ շարժում և կայունություն: Շեղանկյուն-քառակուսին կապված է հիմնական տարրերից մեկի՝ հողի հետ։
Ադրբեջանական գորգերի վրա շատ տարածված են եռանկյունաձև, քառակուսի և շեղանկյունի պատկերները։ Դրանք են՝ Ղազախի զիլին, Շիրվանի «Բիջոն», Ղարաբաղի հեյբեն, աղի համար գորգ պայուսակները (Շուշայից գողացված նման նմուշները ցուցադրվել են Երևանում) և այլն։ Բացի այդ, Ղազախի, Շիրվանի և Ղարաբաղի գորգերի վրա հաճախ հանդիպում է եզակի եռանկյունաձև զարդ։ Գորգի նախշերից մեկը, որը հայկական կողմն անվանում է «մերոնք», «վիշապն» է։ Այս զարդն ունեն նաև Շուշայից գողացված գորգերը։ Ավելի քան մեկ դար վիշապազարդ գորգերը գրավել են բազմաթիվ օտարերկրյա և խորհրդային հետազոտողների ուշադրությունը։ Վաղ կովկասյան գորգերի մասին մենագրությունը՝ նվիրված դոկտոր Չարլզ Գրանտ Էլիսի հիմնադրած Տեքստիլ թանգարանի (Վաշինգտոն) 50-ամյակին, հիմնականում նվիրված է վիշապներին։
«Վիշապ»
Էլլիսը հիմնականում ենթադրություններ է անում վիշապաձև գորգերի ծագման մասին։ Բազմաթիվ հանրաճանաչ հրապարակումներում նա գրում է, որ Ղուբայի գորգերը (վիշապաձև գորգեր) պատկանում են հայերին, և այս կասկածելի վարկածն ավելի է խորացել Ֆ. Ռ. Մարտինիի «Գորգերի պատմություն» գրքում, որը հաստատում է XIII դարի հայկական ձեռագրի հիման վրա հայկական գորգագործության հնությունը։ Էլլիսը գրում է, որ հիմնվելով Գուբայի, Շիրվանի, Ղարաբաղի, Ղազախի և ընդհանրապես ադրբեջանական գորգի դպրոցի վերլուծության վրա՝ Հենրի Հաքոբը և Արթուր Փոուփը հերքել են այս վարկածը։ Ըստ Էլիսի՝ Երևանի մերձակայքում կան նաև հայերեն գիրը ունեցող գորգերի միջև խորհրդային տարիներին գործված գորգեր։ Չեխ գիտնական Լյուդմիլա Կիբալովան էլ նշել է, որ նախկինում հայկական կամ մոնղոլական գորգ համարվող «վիշապ» գորգերի կապն ապացուցված է տեղի ադրբեջանական մշակույթի հետ։
Ամերիկացի Արթուր Փոուփը (փետրվարի 7, 1881 - սեպտեմբերի 3, 1969) եղել է իրանական արվեստի փորձագետ և «Պարսկական արվեստի վերանայման» խմբագիր։ Նա նաև եղել է համալսարանի փիլիսոփայության և գեղագիտության պրոֆեսոր, հնագետ, լուսանկարիչ, քաղաքական ակտիվիստ, թանգարանի տնօրեն և պլանավորող, դաշնակահար, դիզայներ և միջազգային գիտական ազմակերպության հիմնադիր:
Ի դեպ, Լուվրի հավաքածուն «վիշապի զարդով» ունի հայտնի ղարաբաղյան գորգ՝ «Չալաբի»։ Մասնագետները բացատրում են, որ Չալաբի գորգի մեդալիոնները խորհրդանշում են արևը։ «Չալաբի» կամ «Բարդա» կոմպոզիցիայով գորգեր են հյուսվել Ղարաբաղի գյուղերում, ինչպես նաև Բարդայից 10 կմ դեպի արևելք գտնվող Չալաբի գյուղում։ Գորգի կենտրոնում կան «Չալաբի» գորգերին բնորոշ երկու միանման «լճային» տարրեր։ «Արև» կամ «չալաբի» տարրը, որը տարածված է Ղարաբաղի գորգագործության արվեստում, նշանակում է արև։ Դրանք օգտագործվել են նաև ղարաբաղյան այլ գորգի խմբերում։ Այս տարրն իր ուրույն տեղն ունի «Վիշապ» գորգերի հարդարման մեջ։
«Չելեբի»
Ասատրյանը նույնպես չգիտի (գուցե գիտի, բայց չի խոստովանում), որ Ղարաբաղում և Խոջավենդում «դաստ-խալի-գաբա» գորգերի հավաքածուներ են հյուսվում։ Ղարաբաղում տները բարձր ու ընդարձակ էին, ուստի մի քանի գորգեր էին հյուսվում՝ ըստ բնակարանների։ Ամենամեծ գորգը կոչվում է «Խալը» և ունի 4-7 մետր երկարություն։ Երկու կողային գորգերը նույն երկարությամբ, բայց մի փոքր ավելի նեղ են և կոչվում են «քենարե»: Իսկ Ասատրյանը Երևանում ցուցադրված նման նմուշները «կտրված» է անվանում ու կարծում, որ դրանք կոմպոզիցիայի մասեր են։ Մեկ այլ օրինակ է Ղարաբաղում հյուսված «Գոջա» գորգը։ Գորգը կոչվում է Խոջավենդ գյուղի անունով։ 18-րդ դարում այս գորգը հայտնի էր Խոջան անունով, այնուհետև փոխարինվեց Գոջայով։
«Գոջա»
Ոչ թե ադրբեջանցիները, այլ հայերն են տարել
Հիմա ուշադրություն դարձնենք Ասատրյանի այն պնդմանը, թե իբր ադրբեջանցիներն այցելել են գյուղեր և հայերից գորգ գնել։ Բանն այն է, որ այս վիճակը ոչ թե որպես Ասատրյանի ասածն, այլ ճիշտ հակառակն է։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին Ադրբեջանի բոլոր շրջաններում գորգեր էին հյուսվում։ Շիրվանի և Ղուբայի շրջաններում հյուսված գորգերը վաճառվել են Բաքվում, Ղազախում և Գյանջայում հյուսված գորգերը՝ Թբիլիսիում, իսկ ղարաբաղյան գորգերը՝ Թավրիզում և Ստամբուլում։ Ղուբայում հյուսված գորգերի հիմնական գնորդները տեղացի հրեաներն էին, իսկ Ղարաբաղում, Գյանջայում, Սալյանում և Մուղանում հյուսված գորգերը գնում ու վաճառում էին հայերը։ Շատ դեպքերում գորգագործները ստիպված էին իրենց արտադրանքը վաճառելմիջորդներին շատ էժան գներով: Միջորդները, ովքեր գորգը գնել են կոմերցիոն նպատակներով, նրանց տվել են իրենց հորինած անունները։ Այս անունները դեռ կարելի է գտնել արտասահմանյան գրականության մեջ։ Խոսելով հռոմեական Հերակլիոս կայսրի մարտական գործողությունների մասին՝ հայ պատմաբան Սեբեոսը գրում է, որ երբ նա արշավեց տարածաշրջան, նա իր հետ վերցրել է մեծ քանակությամբ գորգեր, ոսկյա և արծաթե թելերից հյուսված մետաքսե գործվածքներ, արծաթե սպասք, կտավատի հագուստ՝ որպես պատերազմի ավար։ Բացի այդ, արաբների արշավանքներից հետո Ադրբեջանից մեծ քանակությամբ տարվել են բազմաթիվ գորգեր և գորգագործական ապրանքներ։
Հայկական ծագումով հետազոտողի խոստովանությունը
Հայկական ծագումով ռուս հետազոտող, «Գորգագործության արվեստը Կովկասում» գրքի հեղինակ Իսաևը ուսումնասիրել է ներկայիս Հայաստանում Սևանա լճի (պատմական անվանումը՝ Գոյչա լիճ- խմբ.) տարածաշրջանը՝ նշելով, որ միայն թյուրքալեզու բնակչությունը զբաղվում է գորգագործությամբ։ Այս փաստը ևս մեկ անգամ հաստատում է, որ գորգագործությունը երբեք բնորոշ չի եղել հայերին, և որ «հայկական գորգ» հասկացությունը ի հայտ է եկել միայն վերջին տասնամյակներում։
Ասատրյանի Երևանում ցուցադրած գորգերն առգրավվել են ադրբեջանական տարածքների օկուպացիայից հետո։ Այս գորգերն այժմ պահվում են Հայաստանի մասնավոր հավաքածուներում։ Հայաստանի նախկին նախագահ Սերժ Սարգսյանի խորհրդական Վարդան Խաչատրյանը գորգերի մեծ հավաքածու ունի, որոնց մեծ մասը ադրբեջանական գորգեր են։ Այսինքն՝ օկուպացիայից հետո այն թալանվել է Ադրբեջանի տարածքներից։ Այս հավաքածուում կա նույնիսկ հայտնի «Նամազլի» գորգ։
Շուշան եղել է Ղարաբաղի գորգագործության մայրաքաղաքը։ Շուշայի գրավումից հետո քաղաքի պատմության և ազգագրության թանգարանում պահվող գորգերը տեղափոխվեցին Հայաստան, որտեղից արտահանվեցին արտասահմանյան երկրներ և աճուրդներ։ Հայերը թալանել են հնագույն գորգեր ու գորգագործական ապրանքներ, որոնք շուշեցիները չեն կարողացել տարել իրենց տներից, հետո թանկ վաճառել:
Գորգերի թանգարանի Շուշայի մասնաճյուղը նախկինում գտնվել է Մեհմանդարովների ընտանիքի սեփականությունում։ Երբ 1992 թվականին քաղաքը գրավվեց հայերի կողմից, թանգարանի աշխատակիցները վտանգի ենթարկեցին իրենց կյանքը՝ հեռացնելու որոշ ցուցանմուշներ: Գրավումից հետո հայերը գորգեր արտադրելու արհեստանոց են կառուցել։ Նրանց արտադրած գորգերի զարդանախշերն ու զարդերը նույնպես գողացել են ադրբեջանական գորգերից։ Շուշայում օկուպացիայի ժամանակ ցուցադրված, ապա Հայաստան արտահանված գորգերը նույնպես հյուսվել են ադրբեջանական գորգի հիման վրա։
Զարմանալի իրադարձություն ԱՄՆ-ում
2017 թվականին արտառոց դեպք է տեղի ունեցել: Դա կարելի է անվանել նաև «հայկական անամոթություն»։ ԱՄՆ-ում բնակվող ադրբեջանցի Էլշադ Թահիրովը աճուրդներից մեկում տեսել է ադրբեջանական գորգ, որը ցուցադրվել է «Հայաստանի հնաոճ գորգ - Ղարաբաղ» վերնագրով։ Հայը վաճառել է 25 տարի իրեն պատկանող գորգը. Այդ ժամանակ Թահիրովը վերցրել է «Ծննդյան նվեր մորից որդուն» գրությամբ գորգ ու ուղարկել Ադրբեջան։ Հանրությանը խնդրել են գտնել Ադրբեջանում գորգի իրական տիրոջը, իսկ գորգը տրամադրվել է թանգարանին՝ ժամանակավոր պահպանման համար։
Հայերը ոչ միայն կեղծել են աշխարհահռչակ ու բարձր գնահատված ադրբեջանական գորգերը, այլեւ օգտագործել դրանք կոմերցիոն նպատակներով։ Հայաստանի կողմից Ղարաբաղի օկուպացիայի տարիներին տարբեր միջազգային աճուրդներում հայտնաբերվել են նաև ղարաբաղյան գորգեր։ Ցավոք սրտի, դրանց մեծ մասը տարածված է աշխարհով, կա՛մ պահվում է մասնավոր հավաքածուներում, կա՛մ ցուցադրվում թանգարաններում՝ «Հայկական գորգ» անվան տակ։ Բայց հրաշքներ լինում են։
Բանն այն է, որ այս փոքրիկ գորգը, որը հայերը ցանկանում են վաճառել ԱՄՆ-ում, հնագույն ձեռագործ աշխատանք չէ։ Չնայաց այն հյուսվել է 1971 թվականին, այն կարծես տեսնվում է որպես 300 տարվա վաղեմության գորգ։ Օգտվելով դրանից՝ հայը փորձել է խաբել ոչ պրոֆեսիոնալներին՝ փորձելով գորգը ներկայացնել «Հայկական հնաոճ գորգ» անվան տակ: Սակայն ինքը՝ հայը, չի հասկացել, որ գորգի վրա հստակ նշված է արտադրության ամսաթիվը, իսկ ադրբեջաներեն կիրիլիցայով գրված է «Ծննդյան նվեր մորից որդուն»։ Ըստ մասնագետների՝ նախշերը ցույց են տալիս, որ գորգը հյուսվել է Աղդամում։
Եզրափակելով, հարկ է նշել, որ ջուլհակին նվիրված ռուսական կայքերից մեկը լայն տեղ է տալիս ադրբեջանական գորգին։ «Ղազախ», «Գյանջա», «Ղարաբաղ» գորգեր յուրաքանչյուր հրապարակում Կրկնակի հանգույցների թիվը 1դմ2-ում ցուցադրվում է 900-ից 1600-ի սահմաններում, իսկ կույտի բարձրությունը 8-11 մմ է: «Ղուբա», «Շիրվան», «Խիլա» գորգերում նշվում է, որ 1 դմ2-ում 1600-2500 հանգույց, կույտի բարձրությունը՝ 3-5 մմ։
Ինչ վերաբերում է «Հայկական գորգերին», աղբյուրը նշում է, որ հայկական գորգերը կառուցվածքային ցուցանիշներով նման են կովկասյան մյուս գորգերին։ Այսինքն՝ «հայկական գորգի» պես անկախ հասկացություն չկա։
