Son günlerde bazı Ermeni medyası ve sosyal ağları, İkinci Karabağ Savaşı sırasında Azerbaycan'ın yasaklanmış fosfor mühimmatını kullanması konusunu gündeme getirdi. Geçtiğimiz günlerde Ermenistan üzerinden İngilizce yayın yapan evnreport.com sitesinde gazeteci Astkhik Karapetyan’ın ‘‘Azerbaycan'ın Beyaz Fosfor Kullanımı ve Ermeni Hükümetinin Yavaş Tepkisi’’ isimli bir yazısı daha yayınlandı. Yazıda çeşitli kaynaklardan örnekler verilerek, plastik cerrah Patrick Knipper ve meslektaşlarının, Ermenistan'a yaptıkları ziyaretler sırasında (Ekim, Kasım 2020 ve Ocak 2021) çalışmalarına ve cerrahi ekibinin vardığı sonuçlar hakkında  yayınladıkları makale de dikkate alınarak Azerbaycan tarafının yasaklı silahlar, özellikle de fosforlu mühimmat kullandığına dair iddialarda bulunuldu.

Bu iddialardan yola çıkarak, Faktyoxla Lab. olarak evnreport.com’un ikinci Karabağ Savaşı sırasında Azerbaycan'ın fosforlu mühimmat kullanımına ilişkin açıklamalarının ne kadar doğru olduğunu araştırdı.

Öncelikle, makalede de belirtildiği üzere Ermeni tarafı, 30 Ekim'de ilk kez Azerbaycan ordusunu “Dağlık Karabağ'ın barışçıl sakinlerinin bombardımandan saklandığı” ormanları yakmak için fosforlu mühimmat kullanmakla suçladı. Karabağ ormanlarının fosforlu mermilerle bombalandığının kanıtı olarak Facebook sayfalarında video, ayrıca 3 Kasım'da sözde "Dağlık Karabağ Acil Durumlar Servisi"’nce Azerbaycan tarafının kullandığı fosforlu misket bombalarını gösterdiği iddia edilen bir fotoğraf yayınladı. Görülebileceği gibi, fotoğraf, bükülmüş bir burnu olan mermiye benzer nesneye işaret etmektedir.

Azerbaycan tarafı ise Ermenistan'ın beyaz fosforlu mermiler kullandığını belirtti. Azerbaycan, Ermeni ordusunun Şuşa ve Tophane ormanlarını ateşe vermek için fosfor mermileri kullandığını belirtti. Azerbaycan Ulusal Mayın Faaliyetleri Ajansı (ANAMA), 2 Kasım'da Ermenilerin Terter bölgesindeki Sahlabad köyüne fosforla doldurulmuş mermilerle ateş edildiğini tespit etti.

3 Kasım'da Azerbaycan Cumhurbaşkanı Yardımcısı Hikmet Hacıyev, Ermenilerin Terter sakinlerine karşı fosforlu mermi kullanmaları hakkında tweet attı. Hacıyev, “Sivillere veya sivil nesnelere ve ayrıca ormanlara veya diğer bitki örtüsü türlerine saldırılar, 1980 tarihli Aşırı Derecede Yaralayan ve Ayırım Gözetmeyen Etkileri Bulunan Belirli Konvansiyonel Silahların Kullanımının Yasaklanması veya Sınırlandırılması Sözleşmesi III. maddesi uyarınca yasaklanan Beyaz Fosforlu mermilerle gerçekleştirilmiştir” dedi. 

Ancak karşıt taraflardan hangisi bu mermileri ve hangi amaçla kullanabilir?

13 Kasım'da, DFRLab (Dijital Adli Araştırma Laboratuvarı) web sitesinde (Atlantic Konseyi'nin araştırma programı - NATO bünyesindeki Amerikan düşünce kuruluşu), Karabağ'daki orman yangınlarının uydu görüntülerinin analizine dayanan bir çalışma sunuldu ve Azerbaycan silahlı kuvvetleri tarafından 'beyaz fosfor içeren mühimmat' kullanıldığı iddiasıyla ilgili Ermeni kaynaklarından gelen raporları kullandı.

Araştırmanın yazarları, Ermeni tarafının yayınladığı, geceleyin gökyüzünde ağaçlık bir alana düşen ateş çizgilerinin ve ağaçların alevler ve dumanla kaplandığını görebileceğiniz videolar sundu. Çalışmada ayrıca hiçbirinin nüfuslu bölgedeki olayları kaydetmediğini de belirtiyor. Çalışmanın yazarları, bu mühimmatların kullanım amacının sivil nüfus değil, ormanlar olduğunu belirttiler.

Digital Adli Araştırma Laboratuvarı'ndan uzmanlar, "Ancak, uydu görüntüleri, Azerbaycan'ın fosforlu mühimmat kullandığını iddia eden videoların ortaya çıkmasıyla birlikte Ermeni kontrolündeki topraklardaki geniş ormanlık alanlarda oluşan büyük yangın hasarı gösterdiğini doğruluyor" dediler.

Araştırmacılara göre, yalnızca görsel kaynaklı kanıtlara dayalı olarak beyaz fosfor kullanımını doğrulamak zor.

Çalışmanın yazarları, doğrudan sorumluluk konusunu belirtmekten kaçındılar ve belirli bir tür (fosfor) silahın kullanımını tanımlamadılar ve sonuçlarına değişik açıklamalarla eşlik ettiler: “bildirildiği gibi”, “gibi gözüküyor” “benzer”, “muhtemelen” ve diğerleri.

Azerbaycan'ın gerek I, gerek de II Karabağ savaşlarında fosforlu mühimmat kullandığına dair tek bir kanıt yoktur. Ermeni tarafı, suçlamalarını kanıtlarla ortaya koyamadı. Ermenistan, İkinci Karabağ Savaşı sırasında fosforlu mermi kullandığını da reddetmişti.

Ancak, kurtarılmış topraklarda kalan kanıtlar durumun tersi olduğunu gösteriyor.

Örneğin, 25 Aralık 2020'de, Terter bölgesinin kurtarılmış Sukavuşan köyünde eski Ermeni karakolunun topraklarında beyaz fosforlu D-4'lü 22 mm’lik mermiler bulundu.  

3 Temmuz 2021'den itibaren ANAMA, Cebrayil bölgesindeki eski mühimmat deposunu etkisiz hale getirmek için çalışmalara başladı. ANAMA uzmanları tarafından yürütülen temizleme operasyonlarında 157 patlamamış mühimmat, çeşitli kalibrelerde 1.185 mermi, 5 kilogram patlayıcı (TNT) ve 82 mm'lik bir havan harcı için 17 fosfor mermisi bulundu. 

Ermeni tarafının savaş günlerinde kurtarılan topraklarda kullandığı fosforlu mermilerin tespitine ilişkin bilgiler, Ermenistan'ın hem Birinci Karabağ savaşında hem de 2016 yılının Nisan Savaşı’nda yasaklı madde kullandığı gerçeğiyle de kanıtlanmıştır.

10 Mayıs 2016'da ANAMA Terter bölgesinin Eskipara köyü  topraklarında, 11 Mayıs'ta akredite elçiliklerin askeri ataşelerinin katılımıyla ajans uzmanları tarafından imha edilen patlamamış fosforlu bir top mermisi keşfetti. Azerbaycan'da ve AGİT dönem başkanının kişisel temsilcisinin saha yardımcıları Terter bölgesi Eskipara köyü arazisinde bulunan patlamamış mühimmatın, 3,6 kg P-4 (beyazın kimyasal kodu) içeren 122 mm D-4 tipi top (duman mermisi) mermisi olduğunu ortaya çıkardı.

I.Karabağ Savaşı’nın katılımcısı olan Litvanyalı askeri gazeteci Ricardas Lapaitis, Ermenistan'ın kimyasal silah kullanımına ilişkin ciddi bir soruşturma yürüttü. Ön saflardayken birçok korkunç gerçeğe tanık oldu. 

Ve son olarak, Ermeni tarafı İkinci Karabağ Savaşı sırasında fosforlu mühimmat kullanarak ormanları ateşe verdiyse, o zaman ne amaçla gerçekleşti?

Bu savaş sırasında Azerbaycan ordusu çeşitli drone modellerini oldukça aktif bir şekilde kullandı ve bu nedenle Ermeni tarafı ciddi kayıplar verdi. Ermeni ordusunun insansız hava araçlarıyla savaşabilecek hava savunma ve elektronik harp sistemleri imha edildi.

30 Ekim'den itibaren ormanları ateşe verme haberleri yayılmaya başladı. Birkaç gün sonra, Azerbaycan Silahlı Birlikleri Şuşa şehrini sıkı bir şekilde kontrol altına almayı başardı ve taarruza birkaç yönden, ancak şehrin dışında devam etti.

Yani fosforlu mühimmatın ormanları yakmak için kullanılması Ermeni ordusunun çıkarınaydı. Böylece, ilk olarak, insansız hava araçları kullanan Azerbaycan ordusunun hava saldırı araçlarına müdahale etmeye, ikinci olarak da Azerbaycan ordusunun Şuşa'ya yönelik taarruzunu engellemeye çalıştılar. Şuşa şehrinin güneyinde ve Ermeni ordusunun savunma savaşları yaptığı Hocavend şehrinin doğusunda orman yangınlarının görülmesi tesadüf değildir.

Yukarıdaki gerçekler göz önüne alındığında, evnreport.com’un ve gazeteci Astkhik Karapetyan’ın İkinci Karabağ Savaşı sırasında Azerbaycan'ın yasaklı fosforlu mühimmat kullanmasına ilişkin açıklamalarının hiçbir şeyle desteklenmediği ve asılsız suçlamalar olduğu sonucuna varılabilir.