Türk Ceza Kanunu’na “etki ajanlığı” kavramına dayanan yeni bir suç eklenmesi Adalet Komisyonu’nda kabul edilerek Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne gönderilmişken, sivil toplum ile gazetecilik meslek örgütleri yasa taslağında yer alan “iç ve dış siyasal yararlar aleyhine” ifadesinin, suçu tanımlamada neden olduğu belirsizliğe dikkat çekiyor.
AK Parti’nin 18 Ekim’de “Noterlik Kanunu ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Teklifi” kapsamında TBMM Adalet Komisyonu’na sunduğu “etki ajanlığı” düzenlemesi, muhalefet cephesinden yapılan itirazlara rağmen oy çokluğuyla kabul edildiği için yasalaşma yolunda. Peki, hangi ülkelerde bu yönde yasalar var ve genel olarak bu kavram nasıl algılanıyor?!
Faktyoxla Lab. (Teyit laboratuvarı) olarak bu konuyu okurlarımız için araştırdık.
Öncelikle, etki ajanı kavramının ne olduğuna değinelim... Etki ajanlığı; bir devletin bir başka devlette veya bir örgütün veya bir organizasyonun bir başka devlette veya dış bağlantılı olarak kendi veya bulunduğu devlette yaşayan insanların; görüş, tavır, duygu ve davranışlarını etkilemek veya yönlendirmek veya manipüle edebilmek için, savaşa veya yönetime karşı açıkça kalkışma yoluna başvurmadan, özellikle araştırma, bilgi toplama ve yayma, propaganda, toplantı, gösteri, yürüyüş ve protesto yöntemlerini kullanarak, planlı bir görüş aktarma, empoze etme ve bilgi iletme faaliyetlerinde bulunmak suretiyle kendi veya desteklediği yabancı devletin veya yapılanmanın stratejik çıkarları doğrultusunda, hedef ülkenin iç işlerine yaptığı müdahalelere ve bu sırada kullandığı tekniklerin bütününe denir.
Avukat Ersan Şen`e göre, esasen “etki ajanlığı” adlı kavram; gelişen bilim ve teknikle beraber ortaya çıkan kitle iletişim araçlarının, internet ve başka özel yöntemlerin kullanılması yoluyla devletlerin doğrudan veya örgüt veya organizasyonlar vasıtasıyla stratejik çıkarları için gizli ve uzaktan bir başka devletin iç işlerine doğrudan veya dolaylı müdahalelerin önünü açıp kolaylaştırmıştır: “Hiçbir devlet; iç işlerine ve uyguladığı politikalara, milli yararlarına ve ulusal güvenliğine karışılmasını, düzeninin ve sisteminin bozulmasını istemeyeceğinden, bu tür faaliyetleri önlemeye dönük istihbari ve önleyici çalışmalar yapar. Bu çalışmalar; devletin doğrudan veya dolaylı olarak içeriden ve dışarıdan bilgi ve veri toplamasını, bunları değerlendirip analizler yaparak, kamu kurum ve kuruluşlarını denetlemesini, uyarmasını, dikkatli olmalarını sağlamayı kapsar. Dikkatlice incelediğimiz görüyoruz ki, birçok ülkenin kanunları yabancı ajanların faaliyetlerine kısıtlamalar getirmektedir.
Bu alandaki en gelişmiş mevzuat, bu tür faaliyetlerin Yabancı Acenteler Kayıt Yasası (FARA) tarafından düzenlendiği Amerika Birleşik Devletleri'ndedir. Almanya'nın İkinci Dünya Savaşı öncesinde yürüttüğü propagandaya yanıt olarak 1938'de kabul edildi. Bir dizi değişikliğin ardından (en önemlileri 1966, 1995 ve 2007'de uygulamaya konuldu) belge, dış siyasi çıkarlara yönelik lobi faaliyetleriyle mücadele için bir araç haline geldi. Yasa, ABD vatandaşları da dahil olmak üzere, yabancı yöneticilerin (yabancı hükümetler, partiler, kuruluşlar, şirketler veya bireyler) çıkarlarını temsil eden ve onların emirleri, talepleri ve talimatları doğrultusunda hareket eden kuruluşların ve bireylerin ABD Adalet Bakanlığı'na yabancı temsilci olarak kaydolmalarını gerektirmektedir. Yasa, siyasi faaliyetler, bilgi hizmetleri, siyasi danışmanlık, fonların toplanması veya dağıtılması, yabancı bir müşterinin çıkarlarının herhangi bir bakanlık, ABD hükümet yetkilileri veya Kongre üyeleri önünde temsil edilmesi gibi alanlar için geçerlidir. Kayıt olurken, temsilci kendisi hakkında tam bilgi vermeli, faaliyetlerini, mülkiyet yapısını açıklamalı, yabancı müşteri hakkında bilgi sağlamalı, ondan alınan fonları (neye harcandıkları dahil - alıcıları belirterek), dağıtılan bilgi materyallerini sağlamalıdır. Kanun, din, eğitim, bilim ve sanat alanlarında ticari olmayan faaliyetlerde bulunan kişileri etkilememektedir. Diplomatlar da dahil olmak üzere yabancı devletlerin resmi temsilcileri yasaya tabi değildir. Yasanın ihlali para cezasına ve/veya 5 yıla kadar hapis cezasına tabidir. Bunu ihlal etmekten suçlu bulunan bir yabancı, sınır dışı edilmeye tabidir.
Amerika Birleşik Devletleri'ndeki yabancı ajanların faaliyetleri de ABD Kanunu Başlık 18, Bölüm 45, paragraf 951 ile sınırlandırılmıştır. Buna göre, Amerika Birleşik Devletleri'nde yabancı hükümetlerin kontrolü altında faaliyet gösteren kişilerin ABD Başsavcılığına bildirimde bulunması gerekmektedir. faaliyetleri (kural diplomatlar için geçerli değildir). İhlal edenler para cezasıyla (miktar belirtilmemiş) veya 10 yıla kadar hapis cezasıyla karşı karşıya kalacak. Her iki ceza da uygulanabilir. Nisan 2024 itibarıyla ABD Adalet Bakanlığı 518 yabancı ajanı listeliyor.
Avustralya'da 2018'den beri Yabancı Etki Şeffaflığı Çerçeve Yasası bulunmaktadır. Buna göre, yabancı temsilcilerin (ülkede yabancı yöneticilerin kontrolü altında çalışan kişiler) kamu siciline kaydolmaları ve faaliyetleri hakkında bir rapor sunmaları gerekiyor. Kanun, ülkedeki yabancı nüfuzun niteliği ve kapsamı hakkında bilgilere erişim sağlamak için tasarlanmıştır. Parlamentoda ve medyada lobi faaliyetlerini ve mali kaynakların sağlanmasını kapsar. Kayıt olmadan faaliyet göstermek, şeffaflık yükümlülüklerine uymamak veya yanlış veya yanıltıcı bilgi vermek, para cezası veya 5 yıla kadar hapis cezasıyla cezalandırılabilecek cezai bir suçtur. Şu anda sicile kayıtlı 128 şirket ve şahıs bulunmaktadır.
İngiltere`de hemen hemen benzer yasa yürürlüktedir. Şöyle ki, 20 Aralık 2023'te Birleşik Krallık'ta aynı yılın Temmuz ayında kabul edilen güncellenmiş Ulusal Güvenlik Yasası yürürlüğe girdi. Siber casusluk yoluyla yasa dışı olarak elde edilen bilgileri yayarak yabancı bir güce yardım edenler de dahil olmak üzere, yabancı güçler adına Birleşik Krallık'a ve onun çıkarlarına karşı hareket eden kişilere karşı kolluk kuvvetlerinin harekete geçmesine yardımcı olmak için artırılmış yetkiler getiriyor.
Ayrıca, yabancı bir güç veya siyasi etki uygulayan kuruluş adına hareket eden herhangi bir kişinin, ayrıntılarını bir kamu siciline girmesini gerektiren bir Yabancı Etki Kayıt Programı da oluşturulacaktır (2024'te yürürlüğe girmesi beklenmektedir). İşlenen suça göre kişi 2 yıldan 7 yıla kadar hapis cezasıyla cezalandırılır.
Temmuz 2016'da STK Finansmanında Şeffaflık Kanunu kabul edildi. Dolayısıyla bir kuruluş, finansmanının yarısından fazlasını yabancı kaynaklardan alıyorsa, yabancı sponsorlarını ilgili belgelerde belirtmek zorundadır. Bu tür STK'lardan bahsediyorsak bunun medya yayınlarında da belirtilmesi gerekir. Bu yasanın ihlali durumunda 29,2 bin şekel (yaklaşık 8,4 bin dolar) para cezası öngörülüyor. 2018 yılında İsrail'de 27 STK yabancı temsilci olarak tescil edildi.
Çin'de Ocak 2017'den bu yana yabancı STK'ların faaliyetlerini düzenleyen bir yasa bulunuyor. Buna göre, yabancı STK'ların Çin'deki ticari, siyasi veya dini faaliyetleri finanse etmesine veya bunlara katılmasına izin verilmiyor. Düzenli denetimler yapmalı, gelir ve gider raporları yayınlamalı ve Çin Kamu Güvenliği Bakanlığı'na zorunlu kayıt yaptırmalıdırlar. Teşkilat, kolluk kuvvetlerinin yabancı STK'ların ofislerini aramasına ve mühürlemesine, çalışanları sorgulamasına ve kayıtları incelemesine izin verme yetkisine sahiptir. Çin kurumlarına, ulusal güvenliğe tehdit olarak görülmesi durumunda bir STK ile işbirliği yapmamaları talimatı verildi. Yasadışı faaliyetlerde bulunan STK'ların Çin'de faaliyet göstermesi yasaktır.
Gürcistan'da da gündemi uzun süre “Dış Etkinin Şeffaflığı Hakkında” yasa meşgul etti. 23 Nisan Salı günü yasayı çıkaran iktidardaki Gürcü Rüyası partisinin genel sekreteri Mamuka Mdinaradze, Avrupa Birliği ve ABD tarafından eleştirilse de ülkesinin bu yasayı çıkarmaya hakkı olduğunu söyledi. “Biz eleştirildiğimizde Gürcistan'ın Fransa, Avrupa Birliği vb. için daha katı bir biçimde mümkün olanı neden yapamadığı sorusunu biri cevaplasın. Bunun cevabı yok” - diye Mdinaradze olaya son noktayı koydu. Bir gün önce AB'nin dış politikadan sorumlu yüksek temsilcisi Josep Borrell, tasarının AB'nin temel norm ve ilkelerine uymadığını söylemişti. Rusya Devlet Duması Başkanı Vyacheslav Volodin, "Egemen bir devlet olmak isteyen herhangi bir ülke, özü içişlerine dışarıdan müdahaleyi yasaklamak olan yabancı ajanlara ilişkin bir yasa çıkarmak zorundadır" diye Gürcü yetkililerine destek verdi.
Gürcistan'daki iktidar koalisyonunun milletvekillerinin planına göre, finansmanının yüzde 20'sinden fazlası yurt dışından gelen kar amacı gütmeyen bir kuruluş veya medya, yabancı bir gücün çıkarlarını gözeten bir kuruluş olarak kabul edilebilir. Yabancı bir güç ya yabancı bir hükümet kurumu olarak anlaşılacaktır; veya Gürcistan vatandaşı olmayan bir kişi; veya Gürcistan mevzuatı esas alınmadan oluşturulmuş bir tüzel kişilik.
Yabancı bir gücün çıkarlarını yürüten kuruluşların Ulusal Kamu Kayıt Kurumu'na (Adalet Bakanlığı tarafından yönetilecek) kaydolmaları gerekmektedir. Yasaya uymamanın 10 bin ila 25 bin lari (3,7 bin dolardan 9,4 bin dolara) kadar para cezasıyla karşı karşıya olduğu belirtiliyor.
Böylece Gürcistan, ihlallerin cezası açısından bu yılın Nisan ayında yabancı nüfuzun şeffaflığına ilişkin kendi yasasını kabul eden Kırgızistan'ın yolunu izledi. Kırgız kanunları da kanunun çiğnenmesi durumunda hapis cezası öngörmüyor, sadece siyasi faaliyetlerde bulunan kar amacı gütmeyen kuruluşlar için geçerli. Kuruluşların toplantı, miting, gösteri, münazara, tartışma, konuşma düzenlemelerine katılımını ifade eder; seçim ve referandumlarda belirli bir sonuç elde etmeye ve seçim olaylarını izlemeye yönelik faaliyetler; devlet kurumlarına kamuya açık çağrılar - örneğin, belirli bir yasanın kabul edilmesi veya yürürlükten kaldırılmasına yönelik bir çağrı; Kırgız makamlarının politikalarına ilişkin görüşlerin yayılması; kamuoyu araştırmaları yapmak gibi süreçleri kapsar.
Gürcistan'daki yasa tasarısında siyasi faaliyetle ilgili bir madde yer almıyor ve bu da girişimi eleştirenlerin bunun kar amacı gütmeyen kuruluşların çoğunu ve medyayı etkileyeceğini belirtmesine olanak tanıyor.
Mdinaradze'nin Fransa'dan bahsetmesi tesadüf değil. 27 Mart'ta Ulusal Meclis (Fransız parlamentosunun alt meclisi), ilk okumasında dış müdahaleyi önlemeyi amaçlayan bir yasa tasarısını kabul etti. Beş maddeden oluşan potansiyel yasa, 2013 yılında çıkarılan kamu hayatında şeffaflık yasası, iç güvenlik yasası ve para ve maliye yasasına ilişkin değişiklikleri içerecek.
Böyle bir yasanın değerlendirilmeye alınması 150 milletvekili tarafından desteklendi. Bunu, Fransa'nın dışarıdan istikrarsızlaştırma çabalarıyla karşı karşıya olan "büyük bir siyasi, askeri, ekonomik, bilimsel, kültürel ve demokratik güç" olduğunu söyleyerek gerekçelendirdiler. Tasarıya ilişkin açıklamada, yetkililerin zaten istihbarat, diplomatik önlemler, yaptırımlar ve cezai kovuşturma yoluyla dış müdahaleye karşı mücadele ettiği belirtiliyor, ancak milletvekilleri mevcut araçların yeterli olmadığına inanıyor ve bu nedenle tüm tedbirleri tek bir metinde gruplandırmaya karar verdiler. Yabancı müdahaleyi önlemek ve bastırmak.
Yasada "lobicilik, iletişim veya bağış toplama faaliyetleri" yürüten yabancıların kayıt yaptırması gerekiyor. Kimlikleri, faaliyetleri, bağlantıları hakkında bilgi vermeyi reddeden kişiler üç yıl hapis ve 45 bin avro para cezasıyla karşı karşıya kalabilir. Tüzel kişiler için ise daha ciddi cezalar verilecek: 225 bin avro para cezası ve yasak.
Ocak 2014'te Ukrayna'da “dış nüfuza ilişkin” değişiklikler kabul edildi. İlk kez, yabancı bir temsilcinin işlevlerini yerine getiren bir kamu derneği kavramı bu eyaletin mevzuatına dahil edildi: böyle bir tanıma giren kuruluşların, bir temsilcinin işlevini yerine getirdiklerini belirten etki ajanlarının bir devlet tescili yaptırmaları gerekecek.
Ancak Ukrayna'da hiç kimse yabancı ajan statüsünü almadı. Viktor Yanukoviç'in girişimiyle çıkarılan yasalar, aktivistler ve insan hakları savunucuları arasında yoğun hoşnutsuzluğa neden oldu ve iki hafta sonra yürürlükten kaldırıldı. Daha sonra, o zamanki hükümetin temel hatalarından biri olarak adlandırılan ve Meydan'da şiddetin tırmanmasına yol açan şey, diktatörlükle ilgili sözde yasalardı.
Bu arada ünlü yazar ve yayıncı Stanislav Belkovsky, “Çağın Görevi” programında Yulia Latynina ile yaptığı son röportajda, savaşın başlangıcına kadar, yani 24 Şubat 2022'ye kadar Ukraynalı yetkililerin her şeyi açıkladığını hatırlattı. Cuma günü daha önce yayımlanan listede yer alan “istenmeyen kurum ve kişiler” de vardı. Her şeyden önce Rus nüfuzunun sözde ajanlarını içeriyordu - STK'lar, sıradan vatandaşlar, politikacılar.
Kazakistan'ın bu listeye yanlışlıkla dahil edildiği düşünülebilir. Ülkenin yabancı ajanlara ilişkin kendi kanunu yok. Ancak Eylül 2023'te Kazakistan Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı Devlet Gelir Komitesi, "yabancı devletlerden, uluslararası ve yabancı kuruluşlardan, yabancılardan ve vatansız kişilerden para veya mülk alan kişilerin kaydını" yayınladı.
Bu listede Kazakistan'ın tanınmış insan hakları örgütlerinin yanı sıra yerel çevre ve kamu fonları, hukuk büroları, ülkedeki popüler yayınlar ve bireysel gazetecilerin yanı sıra 240 kişi ve kuruluş yer aldı. Kayıtlar aynı zamanda uluslararası fonların ve büyük yabancı şirketlerin temsilciliklerini de içermektedir.
Liste şunları içeriyordu: Kazakistan Uluslararası İnsan Hakları Bürosu; Uluslararası İfade Özgürlüğünü Savunma Vakfı “Adil Söz”; Kazakistan Sendikalar Federasyonu;Rusya`nın Gazprombank tüzel kişiliği;Japonya`nın şirketleri olan “Mitsubishi” ve “Mitsui”; Macar Gedeon Richter; Amerikalı Fırıncı McKenzie; Norveç Helsinki Komitesi; Internews medya ağı; Özgürlük Evi.
Almanya ile bağlantılı şirketler de Kazakistan'ın yabancı temsilciler listesinde yer alıyor: Kazakistan Almanları Birliği Wiedergeburt, Weidmüller, OSRAM, Wörwag Pharma ve Stihl, Friedrich Ebert ve Rosa Luxemburg vakıfları.
Devlet Gelir Komitesi'nin rapor verdiği Kazakistan Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı, listenin 23 Mart 2023'te "gelir alan kişiler veri tabanının tutulmasına ilişkin kurallarda" yapılan değişikliklere uygun olarak derlendiğini ve kamuya açıklandığını açıkladı.
2012 yılında Rusya da etki ajanlarının yetkilerinin sınırlandırılmasına ilişkin yasanın ilk versiyonunu kabul etti. Daha sonra yasa birkaç kez değiştirildi ve daha da genişletildi. 1 Aralık 2022'den itibaren “Yabancı etkisi altındaki kişilerin faaliyetlerinin kontrolüne ilişkin” genel kanun yürürlüktedir. Buna göre, yabancı temsilci, destek alan veya başka şekillerde yabancı etkisi altında olan ve belirli faaliyetler yürüten kişi olarak kabul edilir (böylece yabancı fon almak, yabancı temsilci olarak tanınmanın ön koşulu olmaktan çıkmıştır, "yabancı nüfuz" ”yeterli hale geldi). Tüzel kişiliğin vatandaşlığı ve yargı yetkisi önemli değildir.
Belirli faaliyetler, siyasi faaliyet, Rusya'nın askeri, askeri-teknik faaliyetleri alanında hedefli bilgi toplanması, sınırsız sayıda insana yönelik mesaj ve materyallerin yayılması veya bu tür mesaj ve materyallerin oluşturulmasına katılım anlamına gelir.
Yabancı temsilci statüsü, bilgilerin Adalet Bakanlığı yabancı temsilciler siciline kaydedilmesiyle kazanılır. Adalet Bakanlığı, kütüğün tutulmaya başlanmasından bu yana 801 kişi, kuruluş veya derneği kayıt altına almış; tüm dönem boyunca 202 pozisyon hariç tutulmuştur (böylece şu anda 599 kişi, kuruluş veya dernek yabancı temsilci statüsündedir).
Rusya'da yabancı ajanlar kamu makamlarında görev alamazlar, seçim komisyonlarına üye olamazlar, kamuya açık etkinlikler düzenleyemezler, eğitim faaliyetleri yürütemezler vb.
Görüldüğü üzere,
• Dünyanın çeşitli ülkelerinde etki ajanlarıyla ilgili yasalar, kanun hükmünde kararnameler mevcuttur,
• Devletler kendi güvenliklerini sağlamak için bu kanunlara gereksinim duymaktadırlar,
• O yüzden Türkiye`de Türk Ceza Kanunu’na “etki ajanlığı” kavramına dayanan yeni bir suçun eklenmesiyle ilgili gerekli sürecin başlatılması oldukça olağan ve doğaldır.
