Gündəmi sarsıdan və ya ictimaiyyətin marağına səbəb olan hadisələrdən sonra olaya aidiyyəti olan şəxslər arasında olduğu iddia edilən yazışmaların sosial mediada yayılmağa başlaması çox çəkmir.

Misal üçün, 2021-ci ilin oktyabrın 4-də İstanbulda İqbal Uzuner və Ayşenur Halilin Semih Çelik tərəfindən öldürülməsindən sonra İkbal Uzunerlə Semih Çelik arasında olduğu iddia edilən yazışmalar sosial mediada böyük səs-küyə səbəb oldu.

Ancaq özünü “mənbə hesabları” kimi təqdim edən sosial media hesabları vasitəsilə yayılan bu yazışmaların real olduğuna dair heç bir sübut yox idi. “TikTok”da bir çox istifadəçinin "İqbal və Semihin mesajlaşmasını gördüm" mövzulu məzmun milyonlarla baxışa çatdı.

Bunlar gündəmi silkələyən hadisə ilə bağlı yayılan ilk mesajlaşma şəkilləri deyil. Bundan əvvəl, ictimai xadimlər və ya ictimai aktual hadisələr haqqında söhbətlərdən götürüldüyü iddia edilən “skrinşot”lar sosial mediada çoxlu qarşılıqlı əlaqə yaratmışdı.

İki nəfər arasındakı söhbətlər nəinki aydın və ilkin mənbələr deyil, həm də çox vaxt onlara daxil olmaq mümkün deyil. Buna görə də onların yoxlanılması, əsasən, qeyri-mümkündür. Ancaq təsdiqləmənin çətin və ya bəzən qeyri-mümkün olması şübhəyə son qoymaq demək deyil.

 Saxta yazışma yaratmaq çox asandır

Gündəmdə olan insanlar arasında yazışmalar olduğu iddia edilən ekran görüntülərinə şübhə ilə yanaşmağımızın başqa bir səbəbi ətraflı və real söhbətlər hazırlamağın olduqca asan olmasıdır. Bu cür saxta söhbətlər yaratmaq üçün istifadə olunan veb-saytlar və ya proqramların köməyi ilə mesajın göndərildiyi şəxsin profil şəklini və adını, mesajın göndərildiyi telefonun operator məlumatını, batareyanın səviyyəsini, mesajın göndərilmə vaxtını, mesajlaşma partnyorunun onlayn olub-olmadığını, mesaja baxılıb-baxılmadığını manipulyasiya etmək mümkündür. (mənbə)

Biz bu cür saytlardan sui-istifadə ediləcəyini nəzərə alaraq həmin saytların və tətbiqlərin adlarını çəkmirik və təqdim etdiyimiz “skrin”lərdə isə bəzi ipuclarını örtməli olduq.

Bu platformaların məqsədi “zarafat” kimi təbliğ edilsə də, bir neçə saniyə ərzində yaradılan bu söhbətlər çox vaxt fırıldaq, şantaj, qarayaxma kampaniyaları və ya cari hadisələrlə bağlı alternativ rəvayətlər hazırlamaq üçün istifadə olunur.

Üstəlik, əksəriyyəti pulsuz olan bu tətbiqlərin asan əlçatan olması sosial mediada qarşılaşdığımız yazışmaların ekran görüntüləri ilə bağlı daha diqqətli olmağımızı diktə edir.

Saxta yazışma yaratmaq üçün bu vasitələrdən istifadə etməyə ehtiyac yoxdur. Çünki bildiyiniz istənilən nömrəni istədiyiniz şəkildə saxlaya və həmin şəxsin profil şəklinə istədiyiniz şəxsin şəklini yerləşdirə bilərsiniz. Beləliklə, yaratdığınız saxta profillə tamamilə manipulyasiya xarakterli söhbət yarada bilərsiniz. Bu üsulla hazırlanan saxta çatlarda istifadə edilən mesajlaşma tətbiqinin real interfeysinə sadiq qalmaq, məzmunun düzgünlüyünü təyin etməyi daha da çətinləşdirir.

İnterfeyslə tanışlıq saxta yazışmaları aşkarlamağı asanlaşdırır

Söhbətin ekran görüntüsünün saxta olduğundan şübhələniriksə, görünən faktiki səhvlərə diqqət yetirmək lazımdır. Bu tip yazışmaların bir çoxu yuxarıda təsvir edilən proqramlar vasitəsilə hazırlandığından, onlar adətən mesajlaşma proqramının və ya telefonun əməliyyat sisteminin standart interfeysindən fərqli dizayna malikdirlər.

Məsələn, iki interfeys arasındakı ən diqqətəlayiq fərqlərə fon rənginin fərqli tonları, batareya, vaxt və digər telefon məlumatları üçün istifadə edilən şrift və dizaynın uyğunsuzluğu, orijinalda solda, saxta versiyada isə profil şəklinin sağda olması daxildir.

Diqqət etməli olduğunuz başqa bir ipucu mesajların göndərildiyi vaxtlardır. Həqiqi söhbətdə mesajların vaxt işarələri arasında məntiqi bir axın var: mesajlar arasındakı intervallar söhbətin tempinə uyğundur. Uzun müddət davam edən söhbətdəki bütün mesajların hamısında "14:42" kimi bir vaxt damğası varsa, bu, söhbətin saxta olduğuna işarədir. Eynilə, "14:42"-də göndərilən mesajdan sonra "14:30" kimi vaxt möhürü varsa, bu, zaman qrafikində məntiqsizlik yaratdığı üçün saxtakarlığa işarə edir. Bunlara əlavə olaraq, tətbiqin standart interfeysindən istifadə edərək yaradılan söhbətlərdə mesaj qutularının məzmunu da dəyişdirilə bilər. Əlavələr və ya silinmələr kimi manipulyasiyaları aşkar etməyin əsas yolu piksel təhriflərinə, rəng uyğunsuzluğuna və bulanıqlığa diqqət yetirməkdir.

Ancaq saxta söhbətlər yaratmağın asan olması, internetdə rastlaşdığımız hər söhbətin saxta olması demək deyil.

Beləliklə, şübhələnməyimiz başqa hansı amillərə yönələcək?

Yazışmalara aid olduğu iddia edilən ekran görüntüləri, ümumiyyətlə, cəmiyyətin böyük bir təbəqəsinin yaxından izlədiyi cari hadisələr ətrafında cərəyan edir. Bu dövrlərdə hadisələr haqqında sürətli və ətraflı məlumat əldə etmək ehtiyacımız, hər hansı məzmunun düzgünlüyünə şübhə etmədən qəbul etmək meylimiz artır. Yəni informasiya boşluqlarını doldurmaq ehtiyacımız sosial mediada gəzərkən lentlərimizdə gördüklərimizə tənqidi yanaşmağımıza mane olur.

Bu məqamda "Bu yazışmaların real olub-olmaması nəyi dəyişir? Bu, gündəmə necə təsir edir?" kimi sualların verilməsi dərhal müvafiq məzmunla əlaqə saxlamağımıza mane ola bilər.

Mesajların məzmununda hadisələri bir tərəfin öz prizmasından təqdim etmək məqsədi daşıyan açıq ifadələr varmı? Bu sual bizi “bu mesajlar müəyyən diskursu gücləndirmək, qütbləşməni artırmaq, yaxud tərəflərdən birinin imicinə xələl gətirmək və ya tərifləmək məqsədi ilə yaradılıbmı” sualına vadar edə bilər.

Məsələn, İqbal Uzunerlə Semih Çelik arasında olduğu iddia edilən mesajlar sosial şəbəkədə yayıldıqdan sonra bir çox istifadəçi İqbal Uzunerin qatilin yanına öz iradəsi ilə getdiyini və satanist qrupa qatıldığını şərh edib. Amma bu, qadın qətlini qanuniləşdirənlərin məqsədli şəkildə yaydıqları diskursdur.

2021-ci ildə jurnalist Erk Acarerin TÜGVA rəhbəri Veysel Yılmazın bir uşağa təcavüz etdiyini iddia edən mesajları dərc etməsindən dərhal sonra Yılmaz bu mesajların necə asanlıqla hazırlana biləcəyini göstərən bir video paylaşdı.

Daha sonra TÜGVA ilə əlaqəli başqa bir istifadəçi Acarerin işə qəbul zamanı bir qadına təcavüz etdiyini iddia edən yazışma dərc etdi . Hər iki yazışmanın həqiqi və ya saxta olduğunu müəyyən etmək çətindir.

Ancaq nəzərə almaq lazımdır ki, bütün bu uyğunsuzluqları və ya bir tərəfin iddialarını qəti sübut kimi qəbul etmək yanıldıcı ola bilər.

Bu halda, paylaşılan ekran görüntülərinin mənbəyini şübhə altına almaq vacibdir: Bu yazışmaları ilk kim paylaşıb və kimlər yaymaqda davam edir? Bu insanlar və ya qurumlar etibarlıdırmı? Məzmunu yayan mənbənin hadisələrlə birbaşa əlaqəsi varmı? Məzmunu yayan şəxsin keçmiş yazıları və qarşılıqlı əlaqələri bizə nə deyir?

Beləliklə, iddianı yalnız mətn kimi təqdim etmək və yazışmaları paylaşmaq arasında nə fərq var? Sosial mediada tez-tez rast gəlirik ki, saxta sənədlər və ya tarixlə bağlı təhrif olunmuş şəkillər rəqəmsal mediadan çəkilib kağıza çap olunur. Sənədin və ya mətnin kağız üzərində çap olunmuş şəkli istifadəçilərin gözündə bu iddianı daha inandırıcı edə bilər.

“WhatsApp”dan götürülmüş “skrinşot”lardan istifadə etməklə yaradılan saxta mesajlar da analoji üsula əsaslanır. Mesajların ekran görüntüləri sadə mətn paylaşımından kənara çıxa bilər və daha orijinal və etibarlı təəssürat yaratmaq potensialına malikdir.

Nəticə: Sosial mediadakı ekran görüntülərinin real söhbətdən olub-olmadığını müəyyən etmək çətindir. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, iddianı təkzib etmək üçün kifayət qədər dəlilin olmaması heç də həmişə iddianın doğru olması demək deyil və skeptik qalmaq deməkdir.