Avropa İttifaqının üzvləri və Çin də daxil olmaqla 110-a yaxın ölkə, demək olar ki, 30 il ərzində emissiyaları "xalis sıfır"a çatdırmağı hədəfləyir.

“Xalis sıfır” nədir?

Paris Sazişinə əsasən iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə üçün elmi əsaslı üsullarla qarşıya qoyulan məqsəd 2050-ci ilə qədər “Xalis sıfır”a çatmaqdır. “Xalis sıfır” ilə atmosferə buraxılan istixana qazlarının azaldılması və mümkün qədər sıfıra yaxınlaşdırılması hədəflənir. Başqa sözlə, atmosferə buraxılan istixana qazları və atmosferdən tutulan istixana qazları tarazlığı yaranarsa “Xalis sıfır” emissiyasına çatılacaq. Bunun sadəcə “sıfır” əvəzinə “xalis sıfır” adlandırılmasının da səbəbi var. “Xalis sıfır” atmosferə buraxılan istixana qazlarının miqdarını tamamilə sıfıra endirmək mümkün olmadığı üçün atmosferdən ayrılan istixana qazlarının miqdarı ilə balanslaşdırılmasına aiddir. Başqa sözlə, "xalis sıfır" deyildikdə məqsəd emissiyaları sıfırlamaq deyil, qalan emissiyaları müxtəlif yollarla, məsələn, meşə sahələri yaratmaqla və ya karbon tutma və saxlama texnologiyalarından istifadə etməklə kompensasiya etməkdir.

1,5 dərəcənin nə əhəmiyyəti var?

2015-ci ildə qəbul edilən Paris Sazişində qlobal temperatur dəyişikliyini bütün dünyada iki dərəcədən aşağı saxlamaq və hətta 1,5 dərəcə ilə məhdudlaşdırmaq qərara alınıb. Müvəffəqiyyətli olarsa, bu o deməkdir ki, 2100-cü ilə qədər Yer səthinin orta temperaturu sənayedən əvvəlki səviyyədən ən çox 1,5 dərəcə isti olacaq. Bəs niyə 1,5 dərəcə?

Elmi araşdırmalar göstərir ki, qlobal temperatur artımı 2 dərəcəni keçərsə, 1,5 dərəcə artımla müqayisədə çox daha böyük və geridönməz zərər olacaq. Məsələn, dəniz səviyyəsinin qalxması, kəskin hava hadisələri və biomüxtəlifliyin itirilməsi kimi təsirlərin 1,5 dərəcə artımla daha az fəsadlı olacağı düşünülür.

1,5 dərəcə həddində meydana gələn zərər də 1,5 dərəcəyə necə çatdığımızdan asılıdır. Əgər XXI əsrdə dərhal 1,5 dərəcəni keçsək və sonra istiləşməni yenidən 1,5 dərəcəyə endirsək, gözlənilən risklər dünyanın tədricən 1,5 dərəcədə sabitləşməsi ssenarisində yaranacaq risklərdən daha çox olacaq.

Digər tərəfdən, Massaçusets Texnologiya İnstitutunun (MIT) Qlobal Dəyişiklik Elm və Siyasət üzrə Birgə Proqramının direktor müavini Sergey Paltsevin fikrincə, 1,5 dərəcə sehrli rəqəm deyil:

“1,5-də razılaşdırılmış hədəf olmaqdan başqa sehrli heç nə yoxdur. 1.4-də qalmaq 1.5-dən, 1.3 isə 1.4-dən yaxşıdır. Bu davam edir. Elm bizə demir ki, əgər temperaturun yüksəlməsi, məsələn, 1,51 dərəcə olarsa, bu, mütləq dünyanın sonu olacaq. Eynilə, əgər temperatur 1,49 dərəcə Selsi səviyyəsində qalarsa, bu, iqlim dəyişikliyinin bütün təsirlərini aradan qaldıracağımız anlamına gəlmir. Məlum olan budur ki, temperatur artımı üçün hədəf nə qədər aşağı olarsa, iqlimə təsir riskləri də bir o qədər az olar”.

1,5 dərəcə hədəf hələ də kritik hədd hesab edilsə də, bəzi iqlimşünaslar bunun artıq real olmadığını düşünürlər. Onların arqumenti odur ki, dünyada mövcud emissiya səviyyələrini və iqlim siyasətini nəzərə alaraq bu məqsədə çatmaq çətindir.

Avropa İttifaqının (Aİ) Kopernik İqlim Dəyişikliyi Xidməti 2024-cü ildə 1,5 dərəcə olan qlobal istiləşmə həddinin ilk dəfə olaraq keçildiyini açıqlayıb. Alimlərin fikrincə, kritik əhəmiyyət kəsb edən bu artıma qarşı təcili addımlar atılmalıdır. Bununla belə, elmi məlumatlar göstərir ki, uzunmüddətli perspektivdə qlobal istiləşməni 1,5 dərəcə ilə məhdudlaşdırmaq üçün çalışmalıyıq. Yəni bir il ərzində müşahidə edilən 1,5 dərəcə artım Paris razılaşmasının iflasa uğraması anlamına gəlmir. Əhəmiyyətli olan, iqlim dəyişikliyi ilə ardıcıl mübarizə aparmaq üçün mümkün qədər tez və qəti addımlar atmaqdır.

Avropa İqlim Fəaliyyəti Şəbəkəsinin Türkiyə İqlim və Enerji Siyasəti Koordinatoru Özlem Katısözə görə 1,5 dərəcə simvolik ifadədir. Qlobal temperatur artımının iqlim dəyişikliyi ilə bağlı vəziyyətimizə işarə edən tək göstərici olmadığını ifadə edən Katısöz deyir ki, bir ildə 1,5 dərəcəni keçmək “edəcək bir şey qalmadı” kimi düşüncələrə qapılmamalıyıq.

Katısözə görə, hədəfdəki onluq nöqtədən sonra belə qlobal iqlim dəyişikliyinin məhdudlaşdırılmasında böyük əhəmiyyət kəsb edir və artımı minimuma endirmək üçün əlimizdən gələni etməliyik.

Paris Sazişini ratifikasiya edən ölkələr qlobal istiləşməyə qarşı emissiyalarını azaltmağı öhdələrinə götürüblər. Paris İqlim Sazişi hədəf təyinatını ölkələrə buraxır. Hədəfin müəyyən edilməsi prosesi milli töhfə bəyannamələri vasitəsilə davam edir. Ona görə də ictimaiyyətin diqqətini cəlb etmək, onları üzərinə düşən məsuliyyəti yerinə yetirməyə sövq etmək kimi yanaşma mənimsənilir.

Milli töhfə bəyannaməsi (NDC) emissiyaları azaltmaq və iqlim təsirlərinə uyğunlaşmaq üçün iqlim fəaliyyət planına istinad edir. Paris Sazişinin hər bir tərəfinin milli töhfə bəyannaməsi yaratması, onu beş ildən bir yeniləməsi və hər yeni bəyannamənin əvvəlkindən daha güclü olacağı gözlənilir.

Nəzərdə tutulan Milli Töhfə Bəyannaməsi (INDC) Paris Sazişinin qüvvəyə minməsindən əvvəl iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə üçün ölkələrin üzərinə götürdüyü könüllü öhdəlikləri əhatə edir.

Artımdan azalma nə dərəcədə şəffafdır?

Bir çox dövlətlərin iqlim hədəflərindən danışarkən “artımdan azalma” anlayışı böyük əhəmiyyət kəsb edir, çünki hazırkı hədəf ondan asılıdır. Türkiyə mediasında yazılır ki, məqsədə çatmaqda əsas maneələrdən biri də bu yanaşmadır. Qeyri-hökumət təşkilatları hədəfin “artımdan azalma” olduğu üçün istixana qazı emissiyalarının azalmaq əvəzinə artacağına diqqət çəkir.  

TÜİK-in cari istixana qazı emissiya məlumatlarına görə, 2022-ci ildə ümumi istixana qazı emissiyaları 558,3 milyon ton karbon ekvivalenti (MtCO2e) olaraq hesablanıb. 1990-cı ildə adambaşına düşən ümumi istixana qazı emissiyaları 4,1 ton karbon ekvivalenti olduğu halda, 2022-ci ildə 6,6 ton karbon ekvivalenti olaraq hesablanıb. 2053-cü ildə “xalis sıfır” olmaq üçün 2022-ci illə müqayisədə ən azı 39,1 faiz mütləq azalma ilə 2030-cu ildə emissiyaları 340 MtCO2e-ə qədər azaltmaq realdır və mümkündür. Beləliklə, “artımdan azalmaya” diqqət yetirmək əvəzinə, azalmaya daha erkən başlaya bilər.

Yuxarıdakı hesablamada 340 MtCO2e səviyyəsinə üstünlük verilməsinin səbəbi, qeyri-hökumət təşkilatlarının, 2020-ci il məlumatları ilə tullantıların radikal dəyişiklik etmədən Türkiyədə 35% mütləq azalmayla mövcud səviyyədən 340 MtCO2-ə endirilə biləcəyini ortaya qoymasıdır. Məlumat 2022-ci il göstəriciləri ilə yenilənərək təkrar hesablanıb.

Türkiyənin 2053-cü il hədəfini bir vizyon olaraq təyin etməsi yaxşı addım olsa da, tək bu kifayət etmir. Özlem Katısözə görə, Türkiyə 2038-ci ilə qədər emissiyalarını artırmalı və sonra azalma hədəfini nizamlamalıdır:

“2052-ci ilə gəldiyimiz zaman bir gün içində xalis sıfır ola bilmərik. Bu gündən başlayaraq o günü planlaşdırmalıyıq. Bunun üçün elmi araşdırmalara və modellərə əsaslanaraq azalma siyasətlərini müəyyən etməliyik. Biz bu gündən emissiyalarımızı azaltmağa başlamalıyıq”.

Artımdan gələn azalma gələcək nəsillərə necə təsir edəcək?

Emissiyaların azaldılmasının gecikdirilməsi ilə bağlı başqa bir məsələ nəsillərarası ədalətdir. Emissiyaların artırılması, sonra isə azaldılması gələcək nəsillərə daha çox məsuliyyət qoyduğu üçün tənqid edilir. Emissiyaların azaldılması üçün ayrılan vaxtın daralması gələcək azalma dövründə izləniləcək siyasətlərin daha sərt və daha çətin olması ilə nəticələnəcək. Nəsillərarası məsuliyyətlə bağlı müzakirələr məhkəmə zallarında da öz əksini tapır. 2020-ci ildə gənc iqlim fəalları gələcək nəsillərin hüquqlarını pozduğuna görə Almaniyanı məhkəməyə verdilər və ölkənin 2030-cu il üçün emissiyaların azaldılması hədəflərinin sərt olmadığını və onlara nail olmaq üçün planları haqqında kifayət qədər təfərrüat təqdim etmədiyini iddia etdilər. Almaniya Konstitusiya Məhkəməsi ölkənin iqlim qanunvericiliyinin əsas hissələrini qeyri-adekvat hesab edib və gələn ilin sonuna qədər 2030-cu ildən sonrakı istixana qazlarının azaldılması hədəfləri haqqında ətraflı məlumat verməli olduğunu bildirib.

Türkiyədə durum necədir, məqsədlər realdırmı?

Türkiyə Paris razılaşmasının tələb etdiyi istixana qazı emissiyalarını azaltmağı hədəfləyir. 2023-cü ildə yenilənmiş Milli Töhfə Bəyannaməsinə əsasən görə, emissiyalar 2038-ci ilə qədər artacaq və təsirin azaldılması həmin il “pik” səviyyəsinə çatdıqdan sonra başlayacaq.

2022-ci ilə olan məlumata görə, Türkiyədə kömür, istixana qazı emissiyalarının təxminən 32,6%-nə səbəb olub, enerji ilə bağlı emissiyalar isə 71,8% ilə karbon dioksid (CO2) ekvivalenti olaraq ümumi istixana qazı emissiyalarında ən böyük payı alıb. Ekspertlərin fikrincə, Türkiyə iqlim dəyişikliyi ilə effektiv mübarizə aparmaq üçün kömürdən imtina etməlidir. Türkiyə yeni istilik elektrik stansiyası layihələrini ləngitsə də, qısa müddətdə kömürdən imtina etməyi planlaşdırmır. Ekspertlərin fikrincə, bu, uzunmüddətli iqlim hədəfləri ilə ziddiyyət təşkil edir. Türkiyənin hələ də kömürün mərhələli şəkildə dayandırılması tarixini açıqlamaması mühüm çatışmazlıqlardan biri hesab olunur. “Kömürdən Çıxış 2030” hesabatında Türkiyənin elektrik enerjisi istehsalında kömürdən imtina edə biləcəyi və bu prosesdə həm ekoloji, həm də iqtisadi baxımdan qazanclı olacağı iddia edilir. Türkiyənin ən geci 2030-cu il üçün Kömürdən Çıxış Fəaliyyət Planının hazırlanması qeyri-hökumət təşkilatlarının təcili tələblərindən biridir. QHT-lər qalıq yanacaq kəşfiyyatı və hasilatının dərhal dayandırılmasına, kömürlə işləyən elektrik stansiyalarının bağlanmasına və kömürdən mərhələli şəkildə imtinaya çağırır. (istinad).

Bütün bunlarla yanaşı, ekspertlər Türkiyənin sektoral transformasiyanı da sürətləndirməli olduğunu deyirlər. Özlem Katısözə görə, nəqliyyatda elektriklə işləyən nəqliyyat vasitələrinin sayının artması, yaşayış və korporativ binalarda isitmə məqsədləri üçün kömür və maye yanacaq istifadəsinə son qoyulması və böyük ölçüdə elektrik enerjisi ilə isitməyə keçməsi bu prosesə töhfə verə bilər.

 Günəş və külək enerjisi imkanlarının artırılması yetərli deyil

Kömürdən imtina üçün elektrik enerjisi istehsalını başqa mənbələrlə əvəz etmək lazımdır. Ona görə də külək və günəş kimi bərpa olunan enerjilərə müraciət etmək lazımdır. Bununla belə, biz görürük ki, kömürdən uzaqlaşmaq üçün tələb olunan günəş və külək enerjisi gücü lazımi sürətlə artmır. 2023-cü ildə yenilənən Milli Töhfə Bəyannaməsində Türkiyə 2030-cu ilə qədər günəş enerjisi tutumunu 33 Gigavata (GW), külək enerjisi tutumunu isə 18 GVta çatdıracağını açıqlayıb. SHURA Enerji Dönüşüm Mərkəzinin Bərpa Olunan Enerji Sektoru 2023 Qiymətləndirilməsi və 2024 Proqnozuna görə, Türkiyənin külək və günəş enerjisi quraşdırılmış gücü artıb, lakin artım tempi əvvəlki illərlə müqayisədə aşağı səviyyədə qalıb.

2012 və 2022-ci illər arasında quraşdırılmış gücün orta illik xalis artımı 4,6 GVt təşkil edib.

2022-ci ilin sonunda dərc edilən Milli Enerji Planına əsasən, bərpa olunan enerji sektorunda quraşdırılmış gücün 2035-ci ildə 190 GVt-a yüksəldilməsi, bunun 30 GVt-ı küləyin hesabına əldə edilməlidir. Günəşin payının isə 53 GVt-a çatdırılması hədəflənir. SHURA Enerji Keçid Mərkəzinin məlumatına görə, buna nail olmaq üçün 12 il ərzində külək tutumunu 3 dəfə, günəş enerjisini isə 5 dəfə artırmaq lazımdır.

Xülasə

- Paris razılaşması çərçivəsində iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə üçün elmi əsaslı üsullarla qarşıya qoyulan məqsəd 2050-ci ilə qədər “xalis sıfıra” çatmaqdır;

- Türkiyə 2030-cu il üçün istixana qazı emissiyalarını istinad ssenarisindəki artım üzərindən yüzdə 41 azaltmağı hədəfləyib.

- Qeyri-hökumət təşkilatları hədəfin “artımdan azalma” olduğu üçün istixana qazı emissiyalarının azalmaq əvəzinə artacağına diqqət çəkir.

- Bir çox təşkilat, Türkiyənin 2053-cü ildə “xalis sıfır” hədəfinə çatması üçün kömürün mümkün qədər tez dayandırılaraq müxtəlif sektorlarda dekarbonizasiya, enerji transformasiyasının sürətləndirilməsi və elektrikləşdirmə transformasiyasının vacibliyini vurğulayır.