“İç-iç, dərman bitir, dərd bitmir. Belə də dərd olar?”, - deyib aptek-aptek dolaşanların sayı artdıqca apteklərin sayı, hətta növü belə artır. “Növ” deyəndə ki, hər addımbaşı yaşıl lövhə içərisindən ağaran “A”ları qoyub tək-tük sayda “Alman apteki” axtaranları deyirik. Son vaxtlar onların sıraları çox genişlənib.

Burda satılan dərmanların digərindən fərqi nədir ki? Niyə biri dərdə dərman, o biri dərd üstünə dərd olur?

 Dərmana qatılan hiyləni gömrük orqanları da müəyyən edə bilmir?

 Dərmanların dərdinə çarə olmadığı insanların səsi Azad İstehlakçılar Birliyinə (AİB) qədər gedib çatıb. İstehlakçıların hüquqlarını qorumağa çalışan təşkilatın ekspertləri də düşünür ki, alıcı kütləsi yerdən göyə qədər haqlıdır: “Azərbaycan bazarında dərmanlarla bağlı problem yaşanır. İstehlakçılardan mütəmadi zənglər daxil olur. Onlar haqsız deyillər. Dərmanın qiyməti baha, keyfiyyəti isə aşağıdır, deyirlər. Onu necə seçəcəklərini, saxtasını necə ayırd edə biləcəklərini soruşurlar”.

AİB sədri Eyyub Hüseynov belə deyir. Onun sözlərinə görə, dərmanların təsirinin az olması, ya da heç olmaması bir problem olaraq bütün dünyada mövcuddur.  “Neçə il öncə dünya gömrük təşkilatı Azərbaycanda konfrans keçirirdi. Qaçaqmalçılıqla bağlı keçirilən həmin konfransda vətəndaş cəmiyyətinin nümayəndəsi olaraq mən də iştirak edirdim. Orda da qeyd edilmişdi ki, dövriyyədə olan saxta dərman ümumi bazarın 30 faizini təşkil edir. Dərmanın tərkibində çoxlu kimyəvi aktiv maddələr var. Onun ən bahalısını dərmanın içinə əlavə etmirlər və bunu gömrük orqanları müəyyən edə bilmir. Xüsusən, internet üzərindən alınan dərmanların çoxu – 70 faizi saxta olur. Azərbaycan bazarında da saxta dərmanların olması istisna deyil. Dünyanın az ölkələrindən biriyik ki, həkimlərin növbəsi var. Aptek şəbəkəsi həddindən artıq böyükdür, amma orda da adam az olmur. Hesab edirəm ki, apteklərin çoxluğunda dərmanların təsirsizliyinin də rolu var”.

“Alman aptekləri” dərmanların keyfiyyətsizliyinin parlaq sübutudur

Apteklərin sayının çox olmağı bir yana, bir də kəskin inam fərqi ilə ortaya çıxan növləri var. Bu qədər böyük keyfiyyət fərqinin səbəbi nədir? Alman apteklərinin günü-gündən artan nüfuzu nə ilə izah olunur?

“Alman apteki”ndə suallarımıza cavab axtarsaq da, onlar danışmaq istəmədiklərini bildirdilər.

E.Hüseynovun fikirləri alman apteklərinin susmasını müəyyən qədər izah edir: “Dövlət tərəfindən qiymətləri tənzimlənən dərmanları belə öz bildikləri qiymətə satırlar. Bu, dövlətin qanunlarını tanımamaqdır. Üstəlik, onların mövcudluğu digər apteklərdəki dərmanların təsirsiz olduğunun, saxtalığının göstəricisi, təsdiqidir. Öz fəaliyyətilə “bizim dərmanlar natural, başqaları saxtadır” deyirlər”.

AİB sədri Azərbaycanda alman apteklərinin mövcudluğunu dərmanların təsirsizliyi ilə izah edib: “Dərmanların keyfiyyətsizliyinin parlaq sübutlarından biri də alman apteklərinin fəaliyyətidir”.

Dərman istehsalçısı ola bilərdik...

AİB-in sədri əldə etdiyi statistikaya əsaslanaraq, son bir ildə Azərbaycana təxminən 1 milyard manat civarında dərman gətirildiyini deyir: “İdxal olunan dərmanla müqayisədə yerli istehsala baxırıq. Cəmi 8 milyon manat. Bu, acınacaqlı haldır. Azərbaycanın fauna və florasında dərman istehsalı üçün bütün imkanlar var. Həmin dərmanları istehsal edə biləcək zavodlar da var. Nədənsə, zavodlar yarıtmazdır və şpris, əlcək istehsalı ilə məşğuldur”.

E.Hüseynov dərman bazarında yerli istehsalın yox dərəcəsində olmağının səbəblərinə də toxunub. Onun fikrincə, ən ciddi səbəblərdən biri idxalçı sahibkarların güclü olmasıdır: “Xaricdən dərman idxalı ilə məşğul olan sahibkarlar Milli Məclisdə Səhiyyə Komitəsində təmsil olunurlar. Hardadı məntiq? Onlar öz biznesini kənara qoyub yerli istehsala rəvac verməzlər axı. Düşünürəm ki, yerli istehsalçılar fəal olmalıdır. Güclü bazası olsa da, yerli dərman istehsalına keçməyən zavodlar susmağa üstünlük verirlər. Onlar hansı təsirlərə məruz qalırlar ki, susurlar? Bu, mənə məlum deyil”.

Ekspert son çarəni dövlətdə axtarır: “Bir yolla bu prosesin qarşısı alınmalıdır. Dövlət işi elə qurmalıdır ki, yerli dərman istehsalına keçid üçün şərait yaransın”.

Dərmanları necə seçək?

E.Hüseynov deyir ki, saxta dərmanı ayırd etməkdən ötrü onun içliyinə baxmaq lazımdı: “Bazarda qaçaqmal dərmanları da var. İçliyi Azərbaycanca olmayan dərmanlar qaçaqmal yoluyla ölkəyə gətirilənlərdir”.

E.Hüseynov tövsiyə edir ki, dərmanlardan şübhəsi olanlar, Səhiyyə Nazirliyinə zəng vursun: “Analitik Ekspertiza Mərkəzinə zəng edib hər hansı dərmanın yoxlanışdan keçib keçmədiyini müəyənləşdirmək olar”.

Gömrükdən başlanan NƏZARƏT harda itir?

Bəs, yoxlanış hardan başlayıb, harda bitir, hansı mərhələdə itir? Apteklərdə satılan dərmanlar həmin yoxlanış süzgəcindən necə keçir ki, bu qədər etimadsızlıq, güvənsizlik yaranır? Süzgəcdə qalmalı olan dərmanlar necə olur ki, insanların evinə qədər gedib çıxır?

“Dərman bazara çıxmadan öncə klinik nəzarətdən keçir. Bu zaman 3 parametrə diqqət yetirilir. Dərman vasitəsinin effektivliyi, keyfiyyəti və təhlükəsizliyi. Təhlükəsizlik parametrləri tam təmin olunduqdan sonra dərman istifadə olunmağa başlayır”.

TƏBİB-in Dərman və tibb vasitələri departamentinin rəhbəri Emin Quliyev belə deyib. Onun sözlərinə görə, ölkəmizdə də yuxarıda sadalanan parametrləri təmin edən farmakonəzarətdir. Geniş anlamda bu, dərman vasitələrinin əlavə təsirinin müəyyənləşdirilməsindən tutmuş, yarada biləcəyi başqa problemləri aşkarlamaq, dərman üzərində elmi tədqiqatlar aparmaq və aşkarlanan problemlərin gözlənilən nəticələrinin qarşısını almaq üçün həyata keçirilən bütün fəaliyyətləri əhatə edir.

Dərman təhlükəsizliyində farmakonəzarət ona görə önəmlidir ki, klinik nəzarətdən sonra, yəni dərman bazara çıxandan sonra da nəzarət davam edir. Hətta 100 ildir dərman bazarında olan dərmanlar belə farmakonəzarətdən kənarada qala bilməz. Bunun nəticəsidir ki, dərmanların məlumatları daim yenilənir  və buna uyğun olaraq dərmandan istifadə təlimatları dəyişdirilir.

E.Quliyev farmakonəzarət sahəsində əhəmiyyətli işlər görüldüyünü də vurğulayıb. Bu istiqamətdə qanunvericilik bazası formalaşdırılıb, qayda hazırlanıb və tibb işçilərinin ixtiyarına verilib. Farmakonəzarət sahəsində tibb müəssisələrində məsul şəxslər fəaliyyət göstərir.

 Gömrükdən birbaş laboratoriyaya

Azərbaycanda farmokanəzarəti həyata keçirən Səhiyyə Nazirliyi Analitik Ekspertiza Mərkəzində dərmanların keyfiyyətsiliyi barədə deyilənlər yalanlayıb. Faktyoxla Lab-ın Analitik Ekspertiza Mərkəzinə (AEM) ünvanladığı sorğuya cavab olaraq bildirilib ki, iddialar əsassızdır: “Dərman vasitəsi ölkəyə idxal olunan zaman Dövlət Gömrük Komitəsinin və Səhiyyə Nazirliyinin Analitik Ekspertiza Mərkəzinin (AEM) mütəxəssislərinin iştirakı ilə idxal olunan dərman vasitəsinin hər bir seriyasından müvafiq laborator yoxlamaların aparılması üçün nümunələr götürülür.

Mərkəzin mütəxəssisləri tərəfindən təqdim edilən nümunələrin qablaşması, içlik vərəqəsi yoxlanılır, yoxlanıldıqdan sonra nümunələr AEM-də yaradılan “Dərman vasitələrinin keyfiyyətinin yoxlanılması laboratoriyası”na təhvil verilir. Təqdim edilən dərman vasitəsi nümunələrinin tərkibi və digər keyfiyyət parametrləri istehsalçı tərəfindən təqdim edilmiş normativ sənədlərə əsasən yoxlanılır. Ölkədə istehsal olunan dərman vasitələrinin hər seriyasının nümunəsi də Dərman vasitələrinin keyfiyyətinin yoxlanılması laboratoriyasında araşdırılır. Müvafiq laborator yoxlamalar aparıldıqdan sonra dərman vasitəsinə sertifikat verilir”.

Nəzarət apteklərdə də davam edir

Laboratoriyadan “üzüağ” çıxan dərman vasitələrinin keyfiyyətinə nəzarət əczaçılıq müəssisələrində də davam edirr. AEM-dən bildirilib ki, bu yoxlamalar “Sahibkarlıq sahəsində aparılan yoxlamaların tənzimlənməsi və sahibkarların maraqlarının müdafiəsi haqqında” 2 iyul 2013-cu il tarixli Qanununun və dövlət başçısının 2011-ci il 15 fevral tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Sahibkarlıq sahəsində aparılan yoxlamaların vahid məlumat reyestrinin forması və aparılması qaydası haqqında Əsasnamə”nin tələblərinə uyğun həyata keçirilir. Qanunvericiliyə uyğun olaraq həm plan üzrə, həm də daxil olan şikayət, məlumat və müraciətlər əsasında plandankənar yoxlamalar keçirilir. Əczaçılıq müəssisəsi yoxlanarkən “Dərman vasitələri haqqında”, “Lisenziyalar və icazələr haqqında”, “Əhalinin sağlamlığının qorunması haqqında” ölkə Qanunlarının və Səhiyyə Nazirliyinin Kollegiyasının “Əczaçılıq fəaliyyətini tənzimləyən bəzi normativ hüquqi aktların təsdiq edilməsi barədə”, o cümlədən 01 nömrəli Qərarı ilə təsdiqlənmiş Əlavələrin tələblərinin yerinə yetirilməsinə nəzarət edilir”.

ETİBARlı istehsalat

AEM   2016-cı ildən Etibarlı İstehsalat Təcrübəsi (GMP) təftişini də həyata keçirir. Dərman vasitələrinin istehsal olunduğu zavodlarda istehsalat prosesinin əyani yoxlanışı və nəzarəti məqsədi ilə 2-si onlayn (distant) olmaqla 27 ölkənin 80 dərman vasitəsi istehsalçı şirkətində ümumilikdə 85 EİT təftiş həyata keçirilib.

Əhali tərəfindən daxil olan müraciət və şikayətlərin araşdırılması nəzarət mexanizmlərindən biri kimi mövcud olsa da, nəzarətin bu növü yox dərəcəsindədir. AEM-in qaynar xətt nömrələri ((+99412) 596 07 12, (+99412) 594-57-27, (+99412) 594-57-37), rəsmi elektron ünvanı, rəsmi səhifəsi, eləcə də rəsmi sosial hesablarının olmasına baxmayaraq, indiyədək bunların heç birinə dərmandan narazı olan çoxsaylı insan qrupundan bir müraciət belə daxil olmayıb. Görəsən, niyə?

AEM-dən 3 səbəb: biri xəstəyə, biri qonşusuna, biri də həkiminə

Heç kimin dərmandan şikayət etmədiyini iddia edən AEM-də hesab edirlər ki, dərmanlarla bağlı yanlış fikirlərə elə insanların özü səbəb olur. Ya dərmanı düzgün saxlamır, ya öz-özünə həkimlik etməyə çalışır, ya da doğru həkimə getmirlər. Özünümüalicə hallarında qonşunun dərdinə çarə olan dərmandan mədət umanların məsləhətçisi dost-tanışları, bioloji fəallığa malik qida əlavələrindən nəticə görməyənlərinki isə həkimlərdir. Necə deyərlər, dərmanlar səhv diaqnoz və yanlış seçimlər qarşısında təsirsiz qalır: “Bioloji fəallığa malik qida əlavələri hər hansı xəstəliyin müalicəsində təyin edilə bilməz, çünki terapevtik təsiri yoxdur, adından da göründüyü kimi qida əlavəsidir. BFMQƏ-nin reseptdə yazılması da qanunvericiliklə yol verilmir. Vətəndaşlar mütləq təyin olunanları BFMQƏ olub-olmamasını dəqiqləşdirsinlər. Xəstə BFMQƏ ilə müalicə alırsa, nəticə görmür və dərman vasitəsinin keyfiyyəti üzrə səhv fikir formalaşır”.

Dərmanla bağlı yanlış təsəvvürün formalaşmasında onun saxlanma qaydalarına düzgün riayət edilməməsinin də payı olduğu vurğulanıb: “Dərman qəbulu həkimin təyinatı üzrə aparılmalıdır (doza, neçə gün, gündə neçə dəfə və s.). Evdə dərman vasitəsinin saxlanması istifadə təlimatında qeyd olunan kimi olmalıdır”. 

AEM ictimaiyyətdən konkret faktlarla şikayətlər olduqda Analitik Ekspertiza Mərkəzinə müraciət etməyi xahiş edir.

NƏTİCƏ: AEM dərmanlara nəzarət etdiyini, insanlar apteklərdən aldığı dərmanlara etibar etmədiyini iddia edir.

İnsanlar lazım olan dərmanları ya xaricdən gətirdir, ya da Azərbaycanda başqa ölkələrin adıyla bağlı olan apteklərdən əldə edir. Yalnız əli heç yerə çatmayanlar çarəsizlikdən apteklərə üz tutur. Hər kəsin şəxsi laboratoriyası olmadığından Azərbaycan bazarında saxta, keyfiyyətsiz dərmanları yoxlayıb aşkara çıxarmaq imkanı yoxdur. Saxta dərman, Eyyub Hüseynovun dediyi kimi, içliyinə görə seçilirsə, bazarda təlimatı Azərbaycanca olmayan saysız-hesabsız dərman var. Bu da o deməkdir ki, əldə etdiklərimiz ölkəmizə qaçaqmal yoluyla gətirilən, tərkibindəki vacib maddələrdən hansısa çatışmayan dərmanlardır və bu, təəssüf ki, ölkəmizdə dərman bazarına nəzarətin olmadığını təsdiq edir.

P.S. Həm bu xahişə, həm də Eyyib Hüseynovun tövsiyəsinə Faktyoxla Lab. əməl edib, ancaq qurumun qaynar xətt nömrəsinə düşə bilməyib. Belə ki, Analitik Ekspertiza Məzkəzinin (AEM) rəsmi səhifəsində göstərilən (+99412) 596-07-12 (Qaynar xətt) və (+99450) 246-93-84 nömrələrinə cavab olmayıb. Bu da o deməkdir ki, vətəndaş dərmandan lap zəhərlənsə də, şikayət etməyə yer və ya adam tapmayacaq. Hər halda quruma indiyədək fərdi müraciətlərin olmamasını bu fakt izah edir.