Səhifələrlə hesabatları sizin üçün oxuyan, qeydlər aparan, müsahibədən sonra yazıya köçürən, məzmununuzla bağlı şərhlər toplayan köməkçi... Hazırda bir çox peşəkar İT şirkətlərində olduğu kimi, jurnalistlərin də köməkçisi süni intellektdir.

Bəs jurnalist və ya redaksiya bu köməkçi ilə necə işləyə bilər? Bütün dünyada jurnalistlər/fakt yoxlayıcılar bu texnologiyadan hansı sahələrdə istifadə edirlər? Süni intellekt (AI) alətləri xəbər mənbələrini yoxlamağa kömək edə bilərmi?

 Jurnalistlər süni intellekt vasitələrindən necə istifadə edə bilərlər?

Jurnalistikanın əsas elementi yoxlama təcrübəsidir. Dezinformasiya artır. Müharibə, münaqişə, təbii fəlakətlər və pandemiyalar kimi böhranların baş verdiyi bir dünyada doğrulama hər zamankından daha vacibdir.

Ona görə də, mənbənin kim və nə olduğuna, keçmiş xəbərlərin dəqiqlik dərəcələrinə, mənbənin qərəzsizliyinə və ya ekspertizasına diqqət yetirmək lazımdır. Lakin jurnalistika öz təbiətinə görə sürətli olmağı da tələb edir. Etibarlı mənbələrə daxil olmağa çalışarkən sürət üçün yaranan narahatlıq bəzən səhvlərə səbəb ola bilər. Beləliklə, işləri bir az asanlaşdırmağa ehtiyac var.

Məsələn, rəsmi qəzetdə dərc edilmiş sərəncam və ya fərmanı nəzərdən keçirək. Mövzu ilə bağlı xəbər və ya məzmun yazılmalıdır. Bu vəziyyətdə, məhsuldar süni intellekt vasitələri fərmanın xülasəsini və vacib başlıqlarını çıxarmaq üçün yaxşı bir seçimdir.

 Məhsuldar süni intellekt alətlərinin istifadə oluna biləcəyi sahələrdən biri də tərcümələrdir. Xəbər qurumları xarici dillərdə dərc olunan xəbərləri çevirmək üçün süni intellekt vasitələrindən istifadə edirlər. Bu vasitələrdən təkcə tərcümə üçün deyil, həm də bütün dünyada yayımlanmaq və məzmunu birdən çox dildə əlçatan etmək üçün istifadə etmək mümkündür.

Bununla belə, yanlış tərcümələr və kontekstsiz xəbərlər dezinformasiya kainatında asanlıqla yayıla bilər. Beləliklə, xatırlatma: Süni intellektlə işləyən tərcümə alətləri böyük ehtiyacı ödəsə də, xəbərin kontekstini çatdırmaq üçün xəbər redaktoru mütləq müdaxilə etməlidir.

Mətnlə dəstəklənən süni intellekt alətlərinə əlavə olaraq, şəkillər və videoları yoxlamaq üçün bir çox süni intellekt tərəfindən dəstəklənən alətlər mövcuddur: “InVID”, “Google Reverse Image Search” və “TinEye”. 

Əks şəkil axtarışı, şəklin orijinal və ya oxşar versiyalarından istifadə edən digər veb-saytları skan edərək şəklin kontekstini və həqiqiliyini təmin edən bir üsuldur. “InVID” və “TinEye” bu üsul üçün istifadə edilən bəzi vasitələrdir.

“InVID” videodan ekran görüntüləri çəkir; “TinEye” isə əks görüntü axtarışı vasitəsilə birbaşa təsviri tapa bilir.

Təbii ki, jurnalistlərin istifadə edə biləcəyi bir çox müxtəlif vasitələr var. Bununla belə, bu əsas alətlər gündəlik iş prosesində rahatlığı təmin edə bilər.

Süni intellekt bəzi çətinliklər yarada bilər

Bu alətlər jurnalistlərin yoxlama təcrübələrini əhəmiyyətli dərəcədə təkmilləşdirsə də, unutmaq olmaz ki, süni intellekt qərəzli və ya yanlış məlumatlar yarada, bəzən isə hallüsinasiyalarla qarşılaşa bilər.

Süni intellekt hallüsinasiyası kimi tanınan anlayış, mənbəsiz və ya yalan məlumatı aşkarlayan və onu real kimi istifadəçilərə təqdim edən süni intellekt kimi qəbul edilir. Məsələn, süni intellekt “Gündə nə qədər daş yeməliyəm?” sualına “daşlar həyati mineral və vitamin mənbəyidir və gündə ən azı bir kiçik daş yemək lazımdır” kimi zərərli cavab verə bilər.

Nəzərə alınmalı başqa bir məqam var: Süni intellekt mövcud olmayan resursları istehsal edə bilər. Misal üçün, “Hepatit B” peyvəndi və “K vitamini”nin yeni doğulmuş körpələr üçün zərərli olub-olmaması ilə bağlı araşdırma aparılması tapşırılıb. Bu iddia ilə bağlı məsləhətləşdiyiniz süni intellekt aləti sizin üçün müxtəlif mənbələri sadalaya bilər. Bununla belə, sadalanan bu mənbələrin həm etibarlı, həm də real olub-olmadığını yoxlamaq vacibdir.

 Süni intellekt alətləri ilə süni intellekti təkzib etmək bir qədər ironik görünə bilər. Məsələn, “deepfake” video istehsalı üzərində işləyənlərin video aşkarlama üzərində işləyənlərə nisbəti yüzdə birdir. Yenə də süni intellekt aşkarlama vasitələri çıxarılan görüntüləri aşkar etmək üçün səy göstərir. Ancaq həmişə dəqiq nəticələr əldə edilməsi çox azdır. Əlçatan süni intellekt aşkarlama vasitələri 100% dəqiq nəticələr vermir.

Məsələn, Kral Çarlz və Şahzadə Diananın gənclik illərindən fotosuna diqqət edək. Süni zəka aşkarlama vasitələrinə görə, bu fotonun süni intellekt olma ehtimalı kifayət qədər yüksəkdir. Lakin Çarlz və Diananın 1981-ci ilin mayında Balmoralda çəkilmiş bu fotoşəkili realdır.

Beynəlxalq xəbər istehsalçıları süni intellektdən necə istifadə edir?

“Reuters” İnstitutunun 2023-cü ildə apardığı araşdırmada deyilir ki, redaksiyaların üçdə ikisi süni intellektdən oxucuların təcrübələrini fərdiləşdirmək və yazıla biləcək hekayələr təklif etmək üçün istifadə edir.

“The New York Times” bomba kraterlərini skan etmək üçün süni intellekt alətini proqramlaşdıraraq, araşdırma jurnalistikasında tez-tez istifadə edilən peyk şəkillərini araşdırır. Böyük məlumat dəstlərini süzmək üçün yenidən maşın öyrənmə modellərindən istifadə edir. “Times” redaktorları həmçinin başlıqların ilk qaralamaları, məqalələrin xülasələri və tərcümələr üçün süni intellekt alətlərindən istifadə edirlər.

Lakin “The New York Times”ın bu istifadə ilə bağlı mühüm qeydi var: Yazılan hər bir məqalə insan nəzarəti və təhlilinə tabedir və dərc olunan hər şeyə görə jurnalistlər məsuliyyət daşıyır.

Süni intellektdən təkcə redaksiyalar deyil, beynəlxalq “faktyoxla” (fact-checking) təşkilatları da oxşar şəkildə istifadə edirlər. Böyük Britaniyada yerləşən fakt-yoxlayan “Full Fact” təşkilatı gündəmdəki şübhəli iddiaları skan etmək və eyni zamanda onları təsdiqləmək üçün süni intellekt alətlərindən istifadə edir.

Norveçdə fəaliyyət göstərən fakt yoxlama təşkilatı “Faktisk”, Bergen Universitetinin tədqiqatçıları ilə birlikdə istifadəçilər tərəfindən göndərilən fotoşəkillərdə tank kimi hərbi maşınları aşkar etmək üçün süni intellektdən dəstək alır. Bu alət, xüsusən də münaqişə zonalarından olan şəkilləri yoxlamaq üçün mühüm mənbədir.

Süni intellektlə sıx əlaqədə olan xəbər otaqları olsa da, “Not by AI” (süni intellekt olmayan) elan edən xəbər istehsalçıları da da var.

Texnologiya sahəsində çalışan “404 Media” özünü süni intellektdən uzaq tutur. “Media xalq üçün, xalq tərəfindən” deməklə əslində texnologiya şirkətlərinə qarşı olduğunu bildirir. Məlumdur ki, təkcə “404 Media” deyil, həm də “Not by AI” nişanını almış 264 mindən çox sayt var.

Aydındır ki, xəbər mərkəzləri və ya fakt yoxlayan təşkilatlar tərəfindən hazırlanmış və istifadə olunan bütün süni intellekt vasitələrinin jurnalist araşdırması prosesinə mühüm töhfəsi var. Əsas məlumatların tez tərtib edilməsi, uzun hesabatların təhlili və başlıqların yaradılması kimi daha təhlükəsiz hesab edilə bilən işlərdə bundan istifadə olunur.

Bununla belə, bu məlumatlar insan müdaxiləsindən keçməlidir və onun istifadəsi ilə bağlı qərar qəbul edilməlidir. Üstəlik, süni intellekt mənbə ilə görüşüb onun etimadını qazanaraq kulis məlumatları toplaya bilməz. Deməli, jurnalist işini asanlaşdırmaq üçün süni intellektdən istifadə etsə də, jurnalistika yenə də bəşəri dəyərlərin güclü olduğu sahədir.