Rəsmi mənbələrə görə, 6 fevral 2023-cü ildə Türkiyədə Kahramanmaraş mərkəzli zəlzələdə 50 mindən çox vətəndaş həyatını itirib. Mütəxəssislər hər zəlzələ ilə fay xətlərindəki oyanışlardan danışır və pronqozlaşdırılan Mərmərə zəlzələsinə qarşı alınacaq tədbirlər yenidən gündəmə gətirilir.

7 dekabr, yerli vaxtla saat 08:16-da Xəzər dənizində 5,6 maqnitudada zəlzələ qeydə alındı. 68 km dərinlikdə baş verən zəlzələ Bakıda və bir sıra şəhərlərdə hiss olunub. Zəlzələdən öncə bəzi “Android” telefon istifadəçiləri xəbərdarlıq bildirişləri alıblar.

Bu bildirişlərin bəzilərində “Saat 08:16-da zəlzələ olub”, bəzilərində isə “Yaxınlıqda zəlzələ, cüzi təkan gözlənilir” xəbərdarlığı edilib. Bəs, erkən xəbərdarlıq sistemləri kimi də tanınan bu bildirişlər vətəndaşları zəlzələlər barədə xəbərdar edə bilərmi? “Android” zəlzələ xəbərdarlığı sistemi tam olaraq necə işləyir? Faktyoxla Lab. xarici mediaya istinadən bu məlumatı dəqiqləşdirib.

“Google”un erkən xəbərdarlıq sistemi ilk dəfə 2021-ci ildə Yunanıstan və Yeni Zelandiyada işə salınıb. Bu ölkələrə Türkiyə, Filippin və Orta Asiyanın bir çox zəlzələ ölkələri də əlavə edilib.  (mənbə).

Erkən xəbərdarlıq sistemi yeraltı seysmometrlərlə işləyən sistem deyil. Sistem “Android” telefonlarındakı zəlzələ hərəkətlərini təsbit edə bilən akselerometrlər sayəsində işləyir. Akselerometrləri qaçış və normal telefon istifadəsi kimi fəaliyyətlər zamanı hərəkət və oriyentasiyanı aşkar edən sensorlar kimi düşünə bilərik. Erkən xəbərdarlıq sistemində telefon zəlzələ nəticəsində yaranan sarsıntıları təsbit edir. “Android” telefonları bu silkələnməni aşkar etdikdə, “Google” serverlərinə siqnal göndərirlər. Çoxlu sayda siqnal gəldiyi zaman zəlzələnin episentrini müəyyən edir və əraziyə yaxın telefonlara xəbərdarlıq siqnalı göndərir. “Google”un bu sistemi iOS istifadəçiləri üçün işləmir.

Bu bildirişlər bəzi istifadəçilərə 10 saniyə əvvəl çata bilsə də, bəzi istifadəçilərə zəlzələdən sonra da çata bilir. Oxşar vəziyyət mərkəzi Mudanyada olan zəlzələdə də yaşanıb. Zəlzələdən təxminən 10 saniyə əvvəl gələn bildirişdə zəlzələ olacağı və zəlzələnin 56,5 kilometr uzaqlıqda olduğu bildirilib.

Bildirişlərin zəlzələyə yaxın ərazilərdəki bütün “Android” telefon istifadəçilərinə çatıb-çatmadığı bəlli deyil.

“Teyit”ə danışan  Prof. Dr. Cenk Yaltırak və Dos. Dr. Doğan Kalafatın sözlərinə görə, bu sistemlər zəlzələ xəbərçisi deyil. 

Yaltırak deyir ki, zəlzələ baş verdikdən sonra bu bildirişlər zəlzələdən təxminən 60-70 kilometr uzaqdakı insanlara çata bilər, lakin zəlzələnin episentrindəki insanlara çatmaya bilər. Çünki zəlzələ baş verən zaman dağıdıcı dalğaların əksi ətrafa yayılır və bu bildirişlər ətraf əyalətlərdəki istifadəçilərə göndərilə bilir.

O bildirir ki, Kəlafətdəki erkən xəbərdarlıq məntəqələrinə çatan zəlzələ dalğalarının P və S komponentləri arasındakı saniyə vaxt fərqindən istifadə etməklə müxtəlif xəbərdarlıqlar edilə bilər.

ABŞ Geoloji Xidməti də “ShakeAlert” adlı oxşar erkən xəbərdarlıq sisteminə malikdir. Kəlafətin qeyd etdiyi kimi, deyəsən, nasazlığın qopmasından sonra ilk dəfə hiss edilən P dalğası prosessinq mərkəzinə çatır və sonra xəbərdarlıq sistemi işə düşür.

6 fevral 2023-cü ildə baş verən Kahramanmaraş mərkəzli zəlzələdə bölgədəki vətəndaşlara xəbərdarlıq bildirişlərinin göndərilməməsi ilə bağlı mübahisə yaşandı və BBC qrupu “Google”un xəbərdarlıq sisteminin heç bir vətəndaşa çatmadığını müəyyən etdi. “Google”un sistemə cavabdeh olan rəsmisi Micah Berman isə sistemin düzgün işlədiyini iddia edib.

“Google”un erkən xəbərdarlıq sistemi də zəlzələ proqnozlaşdırıcısı deyil. Ancaq mövzu ilə bağlı elmi araşdırmalar insanların zəlzələdən saniyələr əvvəl gələ biləcək xəbərdarlığı ilə sığınmaq, olduqları yerə yapışmaq kimi özlərini qorumaq üçün addımlar ata biləcəyini göstərir. Bunun xəsarət və ölüm hallarını azalda biləcəyinə inanılır. 

Türkiyədə bu sistem hələ də kiçik miqyaslı olsa da, erkən xəbərdarlıq sistemləri Meksika və Yaponiya kimi ölkələrdə ictimai xəbərdarlıq sistemi kimi istifadə olunur. Bu şəkildə zəlzələ zamanı yanğına səbəb ola biləcək elektrik və təbii qaz kimi sistemlər qapadıla bilər. Gözlənilir ki, bu, ictimai nəqliyyatı yavaşlatmaq və dayandırmaq və avtomobillərin körpülərə və ya tunellərə girməsinin qarşısını almaq üçün kifayət qədər vaxt təmin edə bilər.

Prof. Dr. Cenk Yaltırak deyir ki, bu sistemin Yaponiya və Meksika kimi ölkələrdə işləməsi şəhərlərin fay xətlərindən uzaq olması ilə bağlıdır.

Dos. Dr. Doğan Kalafat bu mövzuda 2011-ci ildə Yaponiyada baş vermiş zəlzələni də misal gətirir. Zəlzələ Tokiodan təxminən 380 kilometr aralıda 9,1 bal gücündə olub. D.Kalafat deyir ki, bu zəlzələnin dağıdıcı dalğaları 47 saniyədən sonra Tokio şəhərinə çatıb və beləliklə, Yaponiya “Telecom” şirkəti qeydiyyatdan keçmiş müştərilərinə xəbərdarlıq göndərə bilib. Lakin bu xəbərdarlığa baxmayaraq zəlzələnin təsiri böyük olub və qarşısını almaq mümkün olmayıb.

Türkiyədə bu sistemin qüsursuz işləməsinə bəzi maneələr var. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi şəhərlərin Türkiyədə zəlzələlərə səbəb olan aktiv qırılmaların üzərində və ya onlara çox yaxın qurulmasıdır. Dr. Doğan Kalafatın sözlərinə görə, Mərmərədə baş verən zəlzələdə dağıdıcı dalğalar 8-10 saniyə ərzində gəlir. Ona görə də cəmiyyətə erkən xəbərdarlıq etməyə vaxt qalmır. Ancaq bu sistemlərin Türkiyə daxilində yayılması üçün hələ də araşdırmalar aparmaq mümkündür. Xüsusilə, sistemlər ölkənin iri mühəndis strukturlarının, limanların, qurğuların və sürətli qatar marşrutlarının yerləşdiyi kritik yaşayış məntəqələrində quraşdırıla bilər.

Boğaziçi Universiteti 1998-ci ildə təqdim etdiyi İstanbul Zəlzələlərinə Sürətli Müdaxilə və Erkən Xəbərdarlıq Sistemi layihəsi 2001-ci ildə Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə təsdiqlənib. 2004-cü ildə fəaliyyətə başlayan sistem 2012-ci ildə İstanbul Valiliyinin töhfəsi ilə yenilənib. İstanbul Zəlzələ Sürətli Müdaxilə və Erkən Xəbərdarlıq Sistemi 100 sürətli reaksiya stansiyası və 10 erkən xəbərdarlıq stansiyasından ibarətdir.

 Bu sistemlər Kandilli Rəsədxanasının Zəlzələ Mühəndisliyi Bölməsi tərəfindən işlək şəkildə idarə olunur, lakin güclü bir zəlzələ olmadığı üçün sistemin effektivliyi yoxlanılmayıb.

Nəticə

- “Google” tərəfindən “Android” telefon istifadəçilərinə təqdim edilən zəlzələ xəbərdarlıq sistemi 2021-ci ildən istifadə olunur;

- Bu sistem “Android” telefonlarındakı zəlzələnin hərəkətlərini təsbit edə bilən akselerometrlər sayəsində işləyir;

- Erkən xəbərdarlıq sistemləri zəlzələdən xəbər vermir, zəlzələdən sonra yayılan dalğaları aşkar edərək istifadəçilərə xəbərdarlıq göndərir;

- Mütəxəssislər erkən xəbərdarlıq stansiyalarına çatan zəlzələ dalğalarının P və S komponentləri arasındakı saniyə vaxt fərqindən istifadə edərək müxtəlif xəbərdarlıqların edilə biləcəyini bildirir;

- Erkən xəbərdarlıq sistemləri Meksika və Yaponiya kimi ölkələrdə ictimai xəbərdarlıq sistemi kimi istifadə olunur.